Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi



Download 2,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/186
Sana31.12.2021
Hajmi2,75 Mb.
#257869
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   186
Bog'liq
turkiy til tarixi

ث), ha: (ح), xa: (خ), da:t (ض), za: 
(
ظ), ‘ayn (ع), fa: (ف), ha (ه). Ushbu harflar turk tiliga boshqa 
tillardan o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi (KTT.1). 
 
TURKIY SINGARMONIZM 
 
So‘nggi  yillarda  tilshunosligimizda  o‘zbek  tili  tarixida, 
xususan,  Alisher  Navoiy  asarlari  tilida  singarmonizm  qonuni 
buzilgan  edi,  o‘zbek  tili  tarixi  uchun  ushbu  hodisa  ahamiyatli 
emas, 
degan 
fikrlar 
chiqib 
qoldi. 
Butkul 
qo‘shilib 
bo‘lmaydigan  fikr.  Turkiy  tillar  tarixida,  xususan,  eski  o‘zbek 
tilida  singarmonizm  temir  qonun  sifatida  amal  qilgan.  Eski 
o‘zbek  tilining  fonetik  qurilishi,  morfo-fonologik  tizimi  ana 
shu  qonunga  bo‘ysungan  edi.  Navoiy  asarlarining  tili 
singarmonizmli  tildir.  Bugina  emas,  butun  o‘zbek  mumtoz 
adabiyoti asarlarining tili ayni qonunga asoslanadi.  
To‘g‘ri,  “singarmonizm”  atamasi  g‘arb  tilshunosligi 
ta’sirida kirib o‘zlashgan. Tarixan bu atama uchramagani bilan, 
turkiy  tillarda  bu  hodisa  burundan  bor.  O‘tmishda  yaratilgan 
grammatika  va  lug‘atlarda  ushbu  hodisaga  ishora  etuvchi 
qaydlarga  duch  kelamiz.  O‘sha  zamon  tilshunoslari  muayyan 
harf, so‘z yo qo‘shimchaning talaffuzini sharhlaganda, ularning 
fonetik-fonologik  xususiyatini  ta’kidlab  o‘tadilar.  Ularning  bu 
ma’lumotlari  hozirgi  tushunchamizdagi  “singarmonizm”ning 
o‘zidir. O‘tmish tilshunosligida qanday atalgani yoki qay holda 


 
123
ta’riflanganidan qat’i nazar, turkiy tillar tabiatida bu qonun bor, 
bor  bo‘lganda  ham  o‘ta  ahamiyatli  edi.  Hozir  ham  boshqa 
turkiy tillarda singarmonizm qonuni davom etmoqda. Muhimi, 
so‘zning fonetik-fonologik tabiati shu qonunga moslashadi.  
Singarmonizm 
deb 
so‘zdagi 
tovushlarning 
hamda 
qo‘shimchalarning  talaffuziga  ko‘ra  o‘zaro  uyg‘unlashuvi, 
moslashuviga aytiladi. Singarmonizm unlilarda ham, undoshlar 
tizimida ham amal qiladi.  
Unlilar uyg‘unligi ikki xil: 
1) Tanglay uyg‘unligi: so‘zdagi tovushlarning bir-biriga va 
qo‘shimchalarning o‘zakka qatorda va “yo‘g‘on-ingichkalikda” 
moslashuvi.  So‘zning  birinchi  bo‘g‘inida  old  qator  unlilar 
kelsa,  keyingi  bo‘g‘inlarda  ham  old  qator  unlilar  qatnashadi. 
Yoki,  teskarisi,  birinchi  bo‘g‘inda  orqa  qator  unlisi  qatnashsa, 
keyingi  bo‘g‘inlar  unlisi  ham  orqa  qator  unlilari  bo‘ladi. 
Shundan  kelib  chiqib,  so‘zlar  “yo‘g‘on”  yoki  “ingichka” 
talaffuz etiluvchilarga bo‘linadi. 
Mazkur  qonunga  ko‘ra  o‘zak-negizga  qo‘shiladigan 
affikslar  ham  fonetik  variantlardan  iborat  bo‘ladi.  Masalan,  ot 
yasovchi  -ğ,  -g  affiksi:  qapïğ  –  eshik,  bilig  –  bilim;  jo‘nalish 
kelishigi  affiksi  -qa,  -kä:  qağanqa  –  xoqonga,  äbkä  –  uyga; 
yoki  -ğaru,  -gärü  affiksi:  oğuzğaru  –  o‘g‘uzga,  ilgärü  – 
oldinga (Sharqqa). 
2)  Lab  uyg‘unligi:  birinchi  bo‘g‘indagi  unliga  keyingi 
bo‘g‘indagi unlining yoki o‘zakning oxirgi bo‘g‘inidagi unliga 
qo‘shimchadagi unlining  lablanish  jihatdan  moslashuvi:  älimiz 
–  davlatimiz,  sümüz  –  lashkarimiz,  atïm  –  otim,  bodunum  – 
xalqim. 
Bu  qonunga  ko‘ra  ham  bir  qator  affikslarning  lablangan 
unlili  va  lablanmagan  unlili  variantlari  bo‘lgan.  Jumladan: 
qaratqich affikslari -nïŋ, -niŋ; -ïŋ, -iŋ larning -nuŋ, -nüŋ; -uŋ, -
üŋ variantlari, sifat yasovchi -lïğ, -lig ning -luğ, -lüg variantlari 
ham bor va b. 


 
124
Shu bilan  bog‘liq  yana  bir  masala.  Singarmonizm deganda 
so‘zdagi  tovushlarning  hamda  qo‘shimchalarning  talaffuziga 
ko‘ra  o‘zaro  uyg‘unlashuvi,  moslashuvi  tushuniladi.  Odatda, 
ushbu  qonun  asosida  unlilar  uyg‘unligi,  so‘zning  birinchi 
bo‘g‘inidagi  unlisiga  keyingi  bo‘g‘inlardagi  unlilarning 
moslashuvi  nazarda  tutiladi.  Bu  fikr  to‘g‘ri,  biroq,  ta’kidlash 
kerakki,  uyg‘unlik  unlilar  doirasidagina  yuz  berib  qolmaydi. 
Masalan,  qol  so‘zida  [o]  unlisi  til  orqa  tovush,  unga  yondosh 
bo‘lgan  [q]  undoshi  ham  “yo‘g‘on”.  Ularga  uyg‘un  holda  [l] 
ning  ham  “yo‘g‘on”  varianti qo‘llaniladi.  Yoki köl so‘zida [ö] 
old qator unlisi, [k] esa “ingichka” tovush. Shularga mos holda 
[l']  ning  ham  “ingichka”  varianti  qo‘llaniladi.  Shuningdek,  tor 
so‘zida  [o]  til  orqa  unlisi.  Shunga  muvofiq,  [t]  va  [r] 
undoshlarining  “yo‘g‘on”  varianti  ishlatiladi.  “Yuqori  o‘rin, 
uyning  to‘ri”  ma’nosidagi  tör  so‘zida  esa  buning  aksi:  [ö]  old 
qator unli  bo‘lgani  bois, [t']  va [r']  undoshlari  ham  “ingichka” 
talaffuz etiladi. Boshqa so‘zlarda ham shunday.  
Demak,  singarmonizm  deganda  so‘z  bo‘g‘inlari  tizimida 
tovushlarning  (faqat  unlilarning  emas)  uyg‘unlashuvi  va  so‘z 
bo‘g‘inlarining fonetik-fonologik jihatdan o‘zaro moslashuvini 
tushunmoq kerak.  Singarmonizm so‘zning  butun bir  fonologik 
qurshovida  amal  qiladi:  boshlab  o‘zakning  fonologik  qurumi 
shakllanadi,    so‘ngra  negiz  va  keyingi  morfemalarga  yoyiladi. 
Shu  shaklda  so‘zning  uyg‘un  bir  morfo-fonologik  tizimi 
yuzaga keladi. 
Turkiy  tillar  tarixida  undoshlardagi  jaranglilik  va 
jarangsizlik  uyg‘unligi  ham  ahamiyatga  molik.  Mazkur 
qonunga  ko‘ra  o‘zak-negiz  jarangsiz  undosh  bilan  tugasa, 
qo‘shimchaning birinchi tovushi ham shunga moslashadi, ya’ni 
jarangsiz  undoshli  bo‘ladi:  otqa  –  olovga,  tiläkkä  –  tilakka. 
O‘zak-negiz  unli  tovush,  jarangli  undosh  yoki  sonor  bilan 
tugagan  bo‘lsa,  unda  affiksning  jarangli  undosh  bilan 
boshlanuvchi  varianti  qo‘shiladi:  yulğuč  –  ombir,  barduq  – 
borgan.   


 
125
Ko‘k  turk  yodgorliklari  tilida  o‘zak-negiz  unli,  jarangli 
undosh yoki sonor bilan tugagan hollarda ham qo‘shimchaning 
faqat jarangsiz undoshli varianti qo‘shiluvi mumkin. Jumladan, 
urxun  bitiglarida  jo‘nalish  kelishigining,  asosan,  -qa,  -kä 
variantigina qo‘llangan. O‘zak-negizning oxirgi tovushi qanday 
bo‘lishidan  qat’i  nazar,  ayni  shakli  qo‘llangan:  tağqa  –  toqqa, 
Tämür  qapïğqa  –  Temir  qopiqqa,  yärkä  –  yerga,  ögüzkä  – 
daryoga  va  b.  Bu  xususiyat  keyingi  davrlarda  ham  qisman 
dovom  etdi.  Jumladan,  “Qutadg‘u  bilig”da,  “Devonu  lug‘atit 
turk”dagi turkiy  matnlarda  ham  bu shakl  ustun.  Shuning  bilan 
bir qatorda, uning -ğa, -gä varianti ham uchraydi. Ko‘rinadiki, 
turkiy  tillar  tarixida  jaranglilik  va  jarangsizlik  uyg‘unligi 
keyinchalik muqum bir hodisaga aylangan. 
Jaranglilik  va  jarangsizlik  uyg‘unligi  qonuniga  muvofiq 
holda  affikslar  ikki  xil  variantda  amal  qilgan:  biri  –  jarangi 
undosh  bilan  boshlanuvchi  va  ikkinchisi –  jarangsiz undoshlar 
bilan 
boshlanuvchi 
variantlar. 
Masalan, 
sifatdosh 
qo‘shimchalari: -duq, -dük / -tuq, -tük; -dačï, -däči / -tačï, -täči
ravishdosh qo‘shimchasi -ğalï, -gali / -qalï, -käli va b. 
Shu  va  shuning  singari  misollar  tilimiz  tarixida,  bizgacha 
yetib  kelgan  yozma  yodgorliklar  tilida  singarmonizm  qonuni 
amal qilganligini isbotlab turibdi.  
 

Download 2,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish