Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi



Download 2,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/186
Sana31.12.2021
Hajmi2,75 Mb.
#257869
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   186
Bog'liq
turkiy til tarixi

Jasur 
Ziyamuhamedovga 
cheksiz 
hurmatimni bildiraman. 
Qosimjon Sodiqov. 


 
4
KIRISH 
 
T  a  y  a  n  ch    t  u  sh  u  n  ch  a  l  a  r:  umumxalq  tili,  adabiy  til, 
og‘zaki  til,  yozma  til,yozma  yodgorliklar;  yozma  tilning  tarixiy 
bosqichlari.  
 
E’ t i b o r  q a r a t i l a y o t g a n  m a s a l a l a r: 
 
Og‘zaki va yozma tilning o‘tmishdagi atamalari. 
O‘zbek tilining tarixiy bosqichlari. Til tarixini davrlashtirish. 
Til tarixini o‘rganishning tayanch manbalari. 
  
Turkiy  tillar,  jumladan,  o‘zbek  tilining  tarixi  meloddan 
burungi  davrlarga  ildiz  otgan,  uning  tarixi  qadimgi  oltoy 
davridan boshlanadi. 
Tilning  tarixiy  taraqqiyoti  to‘g‘risida  so‘z  borganda 
umumxalq tili va adabiy til tushunchalari amal qiladi.  
Bundan  tashqari,  jonli  tilning  og‘zaki  va  yozma  ko‘rinishi 
bor. O‘tmishda har ikkovining ham o‘z atamasi bo‘lgan. Yusuf 
Xos  Hojib  o‘zining  “Qutadg‘u  bilig”  asarida  yozma  tilni  bitig 
söz deb atagan edi.  Qadimgi turkiy tilda bitig –  “bitig,  yozuv; 
xat,  kitob;  yozma  hujjat”  anglamlariga  ega.  U  “yozmoq, 
bitmak”  ma’nosidagi  biti-  fe’lidan  yasalgan.  Bitig  söz  atamasi 
“bitilgan  so‘z;  kitobiy  so‘z;  matn”,  tilshunoslik  tushunchasi 
bilan aytganda, “yozma til, adabiy til” ma’nosini beradi. Mana 
o‘sha atamaning Yusuf Xos Hojib baytlaridagi misoli:  
Balağat bilä xat teŋäšsä qalï, 
Ei egü til bu bitig söz tili.  
(Balog‘at bilan xat tenglashsa agar, 
Yozma til juda ezgu til bo‘ladi) (QB.2655). 
Fikrni  yozma  ko‘rinishda,  ya’ni  matnda  ifodalash  usuli 
bitig  söz  yaŋï  deyilgan.  Yusuf  Xos  Hojib  yozma  til  fikrni 
ifodalashning eng yaxshi yo‘lidir, deya ta’kidlaydi: 
Nekü ter ešitkil İlä sir teŋi, 
Ei egü yaŋ bu bitig söz yaŋï. 


 
5
(Ila-sir  tengi  [ya’ni  yoshi  Ila  daryosiday  uzun,  ko‘pni 
ko‘rgan donishmand] bu to‘g‘rida nima degan, eshitgil: 
Yozma til usuli juda yaxshi usuldir) (QB.2656). 
“Og‘zaki til”ni Yusuf Xos Hojib tilin söz deb atagan. O‘sha 
atamaning misoli:   
Yoq ersä bitig bu kišilär ara, 
Tilin sözkä kim bütgäy erdi kör-ä.   
(Bu kishilar orasida yozuv yo‘q ersa, 
Og‘zaki  so‘zga  kim  ham  ishongan  bo‘lar  edi,  ko‘rgin) 
(QB.2660). 
Adib  Ahmad  Yugnakiy  o‘zining  “Hibatu-l-haqoyiq” 
asarida  ağïz  til  degan  atamani  qo‘llagan.  Bu  atamadagi  ağïz  – 
“og‘zaki” degani, ağïz til esa “og‘zaki til”,  ya’ni “nutq” degan 
ma’noni  anglatadi.  Demak,  bu  atama  ostida  “kishining  nutqi” 
ko‘zda tutiladi. Mana o‘sha misol:   
Ağïz til bezägi koni söz turur, 
Köni sözlä sözni, tiliŋni bezä. –   
 
 
(Nutqning bezagi to‘g‘ri so‘z turur, 
To‘g‘ri  so‘zla  so‘zni,  tilingni  (nutqingni)  beza)  (AH.155–
156).  
Muhimi  shundaki,  umumxalq  tilining  ham,  adabiy  tilning 
ham o‘z tarixi  bor.  Jumladan,  o‘zbek umumxalq tilining tarixi 
oltoy  davridan  boshlanadi.  Yozma  adabiy  tilning  tarixi  esa 
turkiy  matn  tuzish  an’anasining  boshlanishi,  yozma  til 
o‘lchovlarining  yuzaga  kelishi  va  ularning  qat’iylashuvi  bilan 
bog‘liq.  Shunga  ko‘ra,  o‘zbek  adabiy  tilining  tarixi  yozma 
yodgorliklari  ma’lum  bo‘lgan  qadimgi  turk  davridan  (Birinchi 
va Ikkinchi turk xoqonliqlari davrida yaratilgan bitiglar tilidan) 
boshlanadi.  Turkiy  xalqlarning  bulardan-da  eski,  hatto 
meloddan  burungi  davrlarga  tegishli  yozuv  yodgorliklari  ham 
topilgan. Biroq ular yirik matnlar emas, turli buyumlar sirtidagi 
bir-ikki  so‘z  va  yo  qisqa  jumlali  yozuvlardir.  Ular  yozma  til 
tarixini o‘rganish uchun ozlik qiladi. Shuning uchun, hozircha, 
adabiy  til  tarixini  turklarda  yozuv  madaniyati  yuksalgan, 


 
6
savodxonlik  darajasi  yuqori  bo‘lgan  ko‘k  turk  xoqonliqlari 
davridan boshlaganimiz ma’qul. 

Download 2,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish