Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Partanarakšit  Karnavajiki  türk  tilinčä  ewirmiš  Maytri  simit 
nom bitig (MS.145). 
X  asrda  yashab  o‘tgan  beshbaliqlik  mashhur  tarjimon 
Shingku  Sheli  tudung  ham  o‘z  tarjimalarida  ana  shu  atamani 
qo‘llagan.  Uning  tavg‘achcha  (xitoycha)  versiya  asosida 
turkiyga  o‘girilgan  “Syuan-szan  kechmishi”  asari  turk  tilida 
ekanligi  ta’kidlanadi:  Tawğač  tilintin  yana  bešbalïqlïğ  Šïŋqu 
Šeli  tuduŋ  yaŋïrtï  türk  tilinčä  ewirmiš  (Tavg‘ach  tilidan  yana 
beshbaliqlik  Shingku  Sheli  tudung  turk  tiliga  o‘girdi) 
(ST.V.87).  Türk  tili  atamasi  Shingqu  Shelining  boshqa  bir 
tarjimasi  –  “Vujud  va  ko‘ngilni  anglash  kitobi”da  ham 
uchraydi.  Unda  asar  qanday  tildan  o‘girilgani  to‘g‘risida 
shunday  ma’lumot  berilgan:  Šïŋqu  Šeli  tuduŋ  tawğač  tilintin 
türk  tilinčä  ewirü  tegintim  (Shingqu  Sheli  tutung  tavg‘ach 
tilidan  turk  tiliga  tarjima  qildim)  (Hazai  1975,95).  Lekin  bu 
tarjimon  ijodiga  mansub  “Oltun  tusli  yorug‘”  sutrasining 
yakunida asar tavg‘achchadan turk-uyg‘ur tiliga o‘girilgan deb 

---

 
11
qayd  etilgan:  bešbalïqlïğ  Šïŋqu  Šeli  tuduŋ  tawğač  tilintin  türk 
uyğur  tilinčä  ikiläyü  ewirmiš  Altun  öŋlüg  yaruq  yaltïrïqlïğ 
qopta kötrülmiš nom eligi atlïğ nom bitig tügädi (Beshbaliqlik 
Shingqu Sheli tudung tavg‘ach tilidan turk-uyg‘ur tiliga tarjima 
qilgan “Oltin rangli nurli  yaltiroqli hammadan ustun turadigan 
no‘m tojdori” otli  no‘m  bitig tugadi).  Chamasi,  mazkur  atama 
asar  qulyozmasining  ko‘chirilgan  davri  (XVII  asr)  bilan 
bog‘liq qo‘llangan chiqar. 
Yusuf  Xos  Hojibning  “Qutadg‘u  bilig”  dostonida  asarning 
tili türkčä deb atalgan (türkčä qošuq, türkčä masal singari): 
Bu türkčä qošuqlar tüzättim seŋä, 
Oqïrda unïtma du‘a qïl meŋä. 
(Bu turkcha qo‘shiqlarni sen uchun bitdim, 
O‘qirda unutma, meni duo qil) (QB.58). 
Alisher 
Navoiy 
o‘z 
asarlarida 
turkiy 
tilda 
so‘zlashuvchilarni  türk  (türk,  türk  ulusï),  türkigoular,  atrāk 
nomlari  bilan  tilga  oladi.  Turkiy  tilni  esa  türk  (türk  tili,  türk 
lafzï,  türk  alfāzï),  türkčä  (türkčä,  türkčä  til), türkî  (türkî,  türkî 
alfāz)  deb  ataydi.  Ulug‘  mutafakkirning  ta’kidlashicha,  uning 
asarlari  ana  shu  tildadir.  Masalan,  “Lisonu-t-tayr”da  bu 
to‘g‘rida shunday satrlarni o‘qiymiz: 
Türk alfāzï bilä sürdüm maqāl (LT.253). 
Türk alfāzï bilä taptï adā (LT.271). 
Shundan kelib chiqib, Navoiy turkiy she’riyatni türk nazmï 
deb atagan edi. 
Navoiy qo‘llagan atamani Zahiriddin Bobur asarlarida ham 
uchratamiz.  Masalan,  u  “Boburnoma”da  Andijon  to‘g‘risida 
ma’lumot  bera  turib,  elini  türk,  uning  tilini  türkî  deb  ataydi 
(BN.6).  Yoki  Navoiy  ijodi  haqida  fikr  yuritib,  turkiyda  “hech 
kim uningdek ko‘p va xo‘p” bitmaganligini ta’kidlaydi: türkî til 
bilä tā še‘r aytupturlar, heč kim  anča köp va  xob  aytqan emäs 
(BN.153). 

---

 
12
Muhammad  Solih  o‘zining  “Shayboniynoma”  asarida 
Shayboniyxon fazilatlarini ta’riflar ekan, uning turkiy asarlarini 
türkî ab’yāt, tilini esa türkčä til deb atagan: 
Türkî ab’yātï erür šarbat-ï nāb, 
Fārsî še’rlarï ham serāb (ŠN.29). 
Türkčä til bilä îmālarï bar (ŠN.30). 
Bu  atama  keyingi  asrlarda  yaratilgan  asarlarda  ham 
uchraydi.  Lekin  türk  atamasining  xalq  nomi  sifatidagi 
qo‘llanuv  doirasi  toraygan:  uni  Anato‘li  turklarigina  o‘zining 
va tilining oti sifatida saqlab qoldi.  Butun turkiy tillar oilasiga 
nisbatan  esa  tirkî  (türkî,  türkî  tillär  singari)  atamasini 
qo‘llaymiz. 
Hozirgi  zamon  orientalistikasida  XV  asrning  ikkinchi 
yarmi  –  XVI  asr  boshlaridagi  turkiy  adabiyotning  klassik 
bosqichini chig‘atoy adabiyoti, tilini esa turkiy, eski o‘zbek tili 
nomlari bilan yonma-yon “chig‘atoy tili”, “chig‘atoy turkiysi” 
deb 
atalmoqda. 
Ushbu 
atamaning 
kelib 
chiqishi 
Chingizxonning 
o‘g‘li 
Chig‘atoyxon 
otiga 
bog‘lanadi. 
Ma’lumki,  Chingizxon  o‘zi  bosib  olgan  yerlarni  o‘g‘illariga 
ulashganda,  O‘rta  Osiyo  yerlari  Chig‘atoyga  tekkan  edi. 
Shunga  ko‘ra,  bu  yerlar  “Chig‘atoy  eli”,  yerli  xalqlar  esa