Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

fārsî (fārsî, fārsî til, fārsî alfāz) deb ataydi. 
Bu  so‘zning  “Boburnoma”dagi  ma’nosi  e’tiborga  molik. 
Zahiriddin Bobur Marg‘ilon (Marğïnān)ni ta’riflar ekan, uning 
eli sartlar ekanini ta’kidlaydi. U yozadi: Eli sarttur va muštzan-
u puršaru šor eldür. Jaŋaralïq rasmï Māvarāunnahrda šāye‘dur. 
Samarqand-u  Buxārāda  nāmdār  jaŋaralar  aksar  marğïnānidur 
(BN.7). 
Kobul viloyatining ta’rifida sartlarni tojik va atrok (turklar) 
bilan  qorishtirmaydi;  ayri  oladi.  U  shunday  yozadi:  Julgasïda 
va  tüzläridä  atrāk-u  aymaq  va  ’arābdur.  Šahrïda  va  ba’zi 
kentläridä  sartlardur.  Yana  ba’zi  kentläridä  va  vilāyatïda 
pašāyi-vu  parāji  va  tājik-u  baraki  va  afğāndur  (BN.120). 
Ushbu  viloyatda  yashovchi  ellarning  tili  xususida  yozadi:  On 
bir-on  ikki  lafz  bilä  Kābul  vilāyatïda  talaffuz  qïlurlar:  ’arabî, 
fārsî, türkî, moğulî, hindî, afğānî, pašāyî, parājî, gabrî, barakî, 
lamğānî.  Munča  muhtalif  aqvām-u  muğāyir  alfāz  ma’lum 
emäs-kim, heč vilāyatta bolğay (o‘sha joyda).  

---

 
15
“Boburnoma”dan olingan misollarga e’tibor berilsa, muallif 
Kobul  viloyatidagi  xalqlarning  tili  to‘g‘risida  ma’lumot  berar 
ekan,  sart  yoki  tojik  tilini  eslamaydi,  u  arabiy,  forsiy,  turkiy, 
mug‘uliy  va  boshqa  tillarni  eslaydi,  xolos.  Yana  Bobur 
Marg‘ilon elini  ham  sartlar deb ataydi.  Chamasi,  marg‘ilonlik 
sartlar  deyilganda  ustachilik  bilan  shug‘ullanuvchi  (o‘troq 
hayot  kechiruvchi)  toifa  ko‘zda  tutilgan  ko‘rinadi.  Bulardan 
anglashiladiki,  sart  atamasi  o‘sha  chog‘lar  ham  forsiy,  ham 
turkiy tilli o‘troq, shahar aholisiga nisbatan qo‘llanilgan. 
Muhammad  Solih  ham  “Shayboniynoma”sida  Samarqand 
qamalini  ta’riflab,  uning  xalqini  sart  deb  tilga  oladi:    Sartlar 
asru  zabun  boldïlar  (ŠN.125).  Bu  o‘rinda  ham  sart  atamasi 
o‘troq, shahar eliga nisbatan qo‘llanilgan. 
XVII asr tarixchisi Abulg‘oziy asarlarida ham sart atamasi 
bor. Shuningdek, XIX asr Qo‘qon tarixchilarining asarlarida-da 
bu ot tez-tez uchrab turadi. Bu kezlar XIII asrda O‘rta Osiyoga 
kelib o‘rnashgan o‘zbek qavmidan boshqa tub aholi (turkiy va 
tojiklar) sart deyilgan, chamasi. Shu sabab bo‘lib, XIX asrning 
ikkinchi yarmida rus tilshunoslari o‘z grammatikalarida o‘zbek 
tilini sart tili (сартовский язык) deb ataganlar. 
Endi  özbek  atamasi  to‘g‘risida  ikki  og‘iz.  Bu  atamaning 
kelib  chiqishini  turlicha  talqin  qiladilar.  Ba’zi  olimlar  bu 
atamani  Oltin  O‘rda  xoni  O‘zbekning  (1312–1342)  otiga 
bog‘laydilar. Ularning fikricha, O‘zbekxon qaramog‘idagi ulus 
keyinchalik  özbek  otini  olgan.  Boshqa  bir  olimlar  bu  qarashni 
qo‘llamaydilar.  Ularning  ta’kidlashicha,  XIV–XV  asrlarda  Oq 
O‘rdadagi  turk-mo‘g‘ul  qavmlari  shu  ot  bilan  yuritilgan. 
O‘zbekxon  esa  Ko‘k  O‘rdaning  xoni  bo‘lib,  o‘zbek  qavmlari 
unga bo‘ysunmaganlar (qarang: Аҳмедов 1992,10–11). 
Özbek  atamasi  XIII–XIV  asrlarda  yaratilgan  forscha  va 
arabcha  manbalarda  (jumladan,  Juvayniy,  Rashididdin, 
Xondamir  va  boshqalarning  asarlarida)  ham  uchraydi.  Ularda 
bu  atama  Dashti  Qipchoqda  yashovchi  turk-mo‘g‘ul  qavmiga 
nisbatan qo‘llanilgan. Hatto ayrim manbalarda To‘xtamishning 

---

 
16
o‘zbek xoni ekanligiga ishora bor (qarang: o‘sha joy va keyingi 
betlarda). 
Keyingi  davr  manbalarining  guvohlik  beruvicha,  bu 
atamaning  ma’nosi  kengayib,  urug‘lar  uyushmasini  ham 
anglata 
boshlagan. 
Chunonchi, 
Mas’ud 
ibn 
Usmon 
Ko‘histoniyning 
yozishicha, 
o‘zbeklarning 
tarkibiga 
yigirmadan  ortiq  turk-mo‘g‘ul  qavmlari  kirgan.  Yoki 
Ro‘zbekaxon  (XVI  asr)  o‘zbeklarning  uch  toifadan  iborat 
ekanini  ta’kidlaydi:  ular  Shaybon  ulusiga  qarashli  barcha 
qabilalar, qozoqlar va mang‘itlardir (Аҳмедов 1992,13–14). 
Keyinchalik  Dashti  Qipchoqdagi  o‘zbeklar  uyushmasiga 
kirgan  qavmlarning  muayyan  qismi  o‘sha  yerdagi  qozoq, 
qoraqalpoq,  boshqird  va  b.  tarkibiga  qo‘shilib  ketganlar. 
Muayyan  qismi  Shayboniyxon  qo‘shini  bilan  birga  O‘rta 
Osiyoga  kirib  kela  boshladilar  va  shu  yerda  turg‘un  yashab 
qoldilar. 
Shayboniyxon 
cherigining 
katta 
qismi 
ham 
o‘zbeklardan edi. 
XIII  asrga  qadar  Mavoraunnahr  va  Xuroson  turklari 
o‘zlarini  özbek  demaganlar.  Bora-bora  bu  o‘lkaga  kelib 
o‘rnashgan  o‘zbeklarning 
mavqei  orta  boradi;  davlat 
boshqaruvi ham ko‘proq shularning qo‘liga o‘ta boshlaydi. Ana 
shunday  tarixiy  jarayon  ta’sirida  yerli  turklar  ham  özbek  deb 
atala  boshladi.  Shunisi  diqqatga  sazovorki,  kelib  o‘rnashgan 
qavmlar  burun  qaysi  urug‘-qabilaga  tegishli  bo‘lsalar, 
keyinchalik ham, hatto XX asr boshlarigacha ajdodiy-qabilaviy 
bo‘linish-belgilarini 
saqlab 
keldilar. 
Yaqin-yaqingacha 
o‘zbeklar  orasida  “qo‘ng‘irot  urug‘i”,  “nayman  urug‘i”, 
“mang‘it  urug‘i”  singari  otlarning  saqlanib  kelganligi  bejiz 
emas. 
Yuqoridagi  ma’lumotlardan  hozirgi  o‘zbek  xalqi  XIV 
yuzyillikda  Dashti  Qipchoqda  yuzaga  kelgan,  degan  mutlaqo 
g‘ayri  ilmiy  xulosa  kelib  chiqmasligi  kerak.  O‘rta  Osiyoda 
qadimdan  yashab  kelgan  turkiy  tub  aholi  hozirgi  o‘zbek 
xalqining ota-bobolaridir. Dashti Qipchoqdan “o‘zbek” nomini 

---

 
17
olgan qavmning kelib o‘rnashishi  hozirigi o‘zbeklarning to‘liq 
tarkib  topishidagi  keyingi  bosqichlardan  biri,  xolos.  Ularga 
qadar  yerli  turkiy  xalq  boshqa  otlar  bilan  atalar  edi.  Hozirgi 
otini  esa,  keyinchalik,  o‘zlariga  kelib  qo‘shilgan  o‘zbeklardan 
oldilar. Demak, atama tarixi xalq tarixiga mutlaqo teng emas. 
Shu  o‘rinda  ta’kidlash  kerak,  hozirgi  o‘zbeklarning 
shakllanuvida  Dashti  Qipchoqdan  kelgan  turkiy  ulusning 
ta’sirini mutloq inkor etib ham bo‘lmaydi. Hozirgi o‘zbek xalqi 
uzoq  tarixiy  taraqqiyot  ta’sirida,  turli  elat-urug‘larning 
birikuvidan  tashkil  topgan.  Buni  o‘zbek  shevalarining  o‘ta 
xilma-xilligida ham ko‘rish mumkin. 
Özbek  atamasi  etnonim  sifatida  XIV  asrdan  boshlab 
qo‘llanilgan  bo‘lsa-da,  tilga  nisbatan  kech  amal  qilgan. 
Chunonchi,  o‘sha  kezlar  o‘zbek  qavmining  shevasi  özbek  tili 
deb  emas,  türkî,  qïpčaq  tili  deb  atalgan.  Qipchoq  shevalari 
keyinchalik hozirgi tilshunosligimizda “eski o‘zbek adabiy tili” 
deb atalayotgan yozma tilga  ham ta’sir eta boshlagan. Lekin u 
eski  o‘zbek  adabiy  tilining  tayanch  dialektiga  aylangan  emas. 
Ya’ni  adabiy  til  situatsiyasida  keyin  qo‘shilgan  ulusning 
dialekti  u  qadar  hal  etuvchi  o‘ringa  ko‘tarila    olgani  yo‘q. 
Chunki  bu  davr  Mavoraunnahr  va  Xuroson  adabiy    muhitida 
qadimgi  va  eski  turkiy  adabiy  til  an’analari  va  ta’siri  ustuvor 
edi.  Binobarin,  XIII–XVI  yuzyilliklardagi  klassik  adabiy  til 
(“chig‘atoy turkiysi”) shu an’ana ta’sirida shakllangan. O‘zbek 
adabiy  tilining  keyingi  davrlardagi  taraqqiyoti  ham  bevosita 
ayni  adabiy  til  davomida  turadi.  Bu  tadrijiy  jarayonni  XVII 
asrdan  XX  asr  boshlarigacha  yashab  o‘tgan  Abulg‘oziy, 
Mashrab,  Ogahiy,  Muqimiy,  Furqat  va  b.  o‘nlab  mumtoz 
adabiyotimiz namoyandalarining asarlari tilida yaqqol kuzatish 
mumkin. 
Xulosa  qilib  aytganda,  o‘zbek  tili  juda  uzoq  tarixga  ega 
bo‘lib, uning hozirgi oti til tarixini o‘zida tugal aks ettirmaydi. 
Xuddi shunday holni boshqa turkiy (masalan, uyg‘ur, qozoq va 
b.)  tillarda  ham  kuzatamiz.  Bu  hodisa  turkiy  tillarning,  shular 

---

 
18
qatori,  o‘zbek  tilining  o‘ta  murakkab  jarayonni  bosib 
o‘tganidan dalolat beradi. 
O‘zbeklar hozirgi otini keyinchalik qabul qildi va uzoq asrli 
tilini  ham  shunday  atay  boshladi.  Bunga  qadar  o‘zbek  tili 
türkčä, türk tili, türkî, čïğatay tili va boshqa nomlar bilan atab 
kelingan.