Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

aš – osh, ovqat, azuq – oziq, adaq – oyoq, adğïr – ayg‘ir, qatun 
–  xotun,  malika,  sarïğ  –  sariq,  yay  –  yoz,  sayu  –  sari,  qara  – 
qora, ara – ora. 
[ä]  unlisi  esa  “ingichka”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda 
keladi: tilä- tila-, emgäk – zahmat, ertäki – burungi, eski.  
[ï]  unlisi  [i]  unlisiga  qarama-qarshi  turadi.  [ï]  unlisi 
“yo‘g‘on”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda  keladi:  ït  –  it,  ïğač  – 
daraxt, bïč- – kes-, bich-, yïš – o‘rmonli tog‘, yïlqï – yilqi, sïğta 
– yig‘la-, qïšla- qishla-, qïzïl – qizil. 
[i]  unlisi  esa  “ingichka”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda 
keladi:  ič  –  ich-,  ilgärü  –  oldinga,  bil-  –  bil,  tik-  –  tik-,  kir-  – 
kir-, tirig – tirik.    

---

 
113
[o]  unlisi  [ö]  unlisiga  qarama-qarshi  turadi.  [o]  unlisi 
“yo‘g‘on”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda  keladi:  ot  –  o‘t,  olov, 
ton – kiyim, qoñ – qo‘y, yol – yo‘l, bodun – xalq.  
[ö]  unlisi  esa  “ingichka”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda 
keladi:  öz  –  o‘z  (olmosh),  ög  –  ona,  kök  –  osmon,  törü  – 
siyosat, bök- – to‘ymoq, köl – ko‘l, böri – bo‘ri.  
[u]  unlisi  [ü]  unlisiga  qarama-qarshi  turadi.  [u]  unlisi 
“yo‘g‘on”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda  keladi:  uč  –  uchmoq, 
o‘lmoq, učuz – arzon, uya – in, uya; avlod, uluğ – ulug‘, buluŋ 
– tomon, qul – qul.  
[ü]  unlisi  esa  “ingichka”  talaffuz  qilinuvchi  so‘zlarda 
keladi: küŋ – joriya, tükäti – tugal, küč – kuch, küz – kuz, yüz – 
yuz, tüš- – inmak, kü – ovoza, dovrug‘. 
Qadimgi  turkiy  bitiglar  tilida  so‘zning  boshi  yoki  birinchi 
bo‘g‘inida  kelgan  [ä]  hozirgi  o‘zbek  tilida  yopiq  [e]  ga 
aylanadi. Masalan: äl>el>, käl>kel, yär>yer singari. Lekin [e] 
tovushining  qachondan  paydo  bo‘lganligi  xususida  tugal  bir 
xulosani  aytish  mushkul.  Gap  shundaki,  eng  eski  davrlardan 
qolgan  ko‘k  turk,  uyg‘ur  yozuvidagi  bitiglarning  imlo 
xususiyatlari bu tovushning o‘sha kezlardayoq shakllanganidan 
dalolat  berib  turadi.  Qadimgi  turkiy  tilda  yopiq  [e]  unlisi 
mustaqil  fonema  emas,  balki  [ä]  ning  fonetik  varianti  sifatida 
amal qilgan: [ä]~[e].  
Hozirgi o‘zbek tilida [e]  bilan talaffuz qilinayotgan so‘zlar 
urxun  bitiglarida    yoki  <ä>  harflari  bilan  yozilgan. 
V. Tomsen  yenisey  bitiglarini  tadqiq  etar  ekan,  urxun 
bitiglaridagi    yoki  <ä>  o‘rnida  keladigan  va  yenisey 
bitiglarigagina  xos  bo‘lgan  maxsus  harfga  asoslanib,  bitiglar 
tilida  [e]  tovushi  ham  amal  qilgan,  degan  fikrga  kelgan  edi 
(Щeрбак  1970,28–29).  Yenisey  bitiglaridan  olingan  quyidagi 
misollar hozirgi turkiy tillarga qiyoslansa, V. Tomsen xulosasi 
e’tiroz tug‘dirmaydi: elči (E.13.2), beš (E.45.2), yerim (E.45.6). 
A.S. Amanjolov  urxun  bitiglaridagi    yoki  yozuvda  har 
qachon  ham  yozilavermaydigan  <ä>  harfi,  o‘rni  bilan,  [e] 

---

 
114
tovushini ham anglatgan, deb qaraydi. Uning xulosasiga ko‘ra, 
[e]  tovushi  urxun  bitiglari  tilida  [ä]  ga  variant  sifatida  (ä~e) 
qo‘llangan (Aманжолов 1978,77).  
Hozirgi  turkiy  tillarda,  asosan,  [e]  bilan  talaffuz 
qilinayotgan  so‘zlar  uyg‘ur  yozuvli  matnlarda  ham    yoki 
<ä> harflari bilan yozilgan. Lekin bu hodisadan, uyg‘ur yozuvli 
matnlar  tilida  [e]  tovushi  yo‘q  edi,  degan  xulosa  chiqarmaslik 
kerak.  Chamasi,  maxsus  harf  bo‘lmagani  uchun  imloda 
shunday  yo‘l  tutilgan  chiqar.  Masalan,  “Qutadg‘u  bilig”ning 
uyg‘ur yozuvli hirot nusxasida: ädgü (edgü), käräk (keräk), yär