Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

quwarmaq-u  quruqšamaq  va  üšärmäk-u  jïyjaymaq  va 
öŋdäymäk-u  čigräymäk  va  dumsaymaq-u  umunmaq  va 
osanmaq-u  igirmäk  va  egärmäk-u  oxranmaq  va  tarïqmaq-u 
aldamaq va arğadamaq-u išänmäk va iglänmäk-u aylanmaq va 
erikmäk-u  igränmäk  va  awunmaq-u  qïstamaq  va  qïynamaq-u 
qozğalmaq  va  sawrulmaq-u  čayqalmaq  va  devdäšimäk-u 
qïmsanmaq va qïzğanmaq-u nikämäk… va b. 
Alisher  Navoiy  sinonim  fe’llarga  ayricha  etibor  qaratadi. 
Fe’llarning  ma’nolari  ularning  sinonimlari  misolida  ochib 
beriladi. Muallifning ta’kidicha, takallum chog‘ida kishi ularga 
muhtoj  bo‘lur.  Navoiy  bularga  o‘rnak  qilib  turkiy  baytlardan 
keltiradi.  Jumladan,  turkcha  nazmda  may  ta’rifida  mubolag‘a 
uchun  sïpqarmaq  so‘zini  qo‘llaydilar,  lekin  forsiy  she’rda 
aynan shu mazmunni bir so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi. Navoiy 
bu  so‘zning  ochiqlamasi  uchun  ushbu  baytni  misol  qilib 
keltiradi: 
Sāqiyā, tut bāda-kim, bir lahza özümdin baray, 

---

 
58
Šart bu-kim, har nečä tutsaŋ, labā-lab sïpqaray.  
Sïpqarmaq ning sinonimi tamšïmaq dir, bunda Navoiyning 
so‘zi  bilan  aytganda,  “ğāyat-i  zavqdïn  bat  ičmäs,  lazzat  tapa-
tapa  az-az  ičär”.  Buning  misoli  quyidagi  baytda  yaxshi 
ko‘rinadi: 
Sāqi ču ičip meŋä tutar qoš, 
Tamšï-tamšï anï qïlay nuš. 
Turkiy  ash’orda  “yig‘i”  ma’nosi  uslubiy  jihatdan  o‘zaro 
farq  qiluvchi  boxsamaq,  yïğlamsïnmaq,  iŋrämäk,  siŋrämäk, 
sïqtamaq, ökürmäk, inčkirmäk, hay-hay yïğlamaq so‘zlari bilan 
ifoda etiladi. 
Navoiy  boxsamaq  so‘zining  ta’rifi  uchun  shunday  baytni 
keltirgan: 
Hajr anduhïda boxsap-men, bilä alman, netäy, 
May ’ilājïmdur, qopup dayr-i fānāğa ’azm etäy. 
Yïğlamsïnmaq kalimasida Navoiyning  so‘zi  bilan  aytganda 
,  “’āšïqlïqda  yïğlamaqdïn  kulliräk-u  dāyimiräk  amr  yoqtur  va 
anda tanavvu’ bar”. Misoli: 
Zāhid ’išqïn desä qïlğay fāš, 
Yïğlamsïnïnur-u közigä kelmäs yaš.  
İŋrämäk  va  siŋrämäk  so‘zlari-kim,  “dard  bilä  yašurun 
āhista yïğlamaqdur va aralarïda tafāvut az tapïlur”. Misoli:  
İstäsäm davr ahlïdïn ’išqïŋnï pinhān äylämäk, 
Kečälär gah iŋrämäkdür ‘ādatïm, gah sïŋrämäk. 
Sïqtamaq so‘zi-kim, “yïğlamaqda mubālağadur”. Misoli:  
Ul ay-ki külä-külä qïtağlattï meni, 
Yïğlattï meni demäy-ki, sïqtattï meni. 
Navoiyning  ta’rificha,  “biyik  ün  bilä-kim  e‘tidālsïz  āšub 
bilä yïğlağaylar”, uni ökürmäk derlar. Keltirgan bayti:  
İšim tağ üzrä har yan ašk selābïnï sürmākdür, 
Firāq āšubïdïn har dam bulut yaŋlïğ ökürmäkdür. 
Yana  inčkirmäk  so‘zi  ham  bor,  ma’nisi  “inčkä  ün  bilä 
yïğlamaqdur”. Bayti shunday: 
Čarh zulmïda-ki boğzumnï qïrïp yïğlar-men, 

---

 
59
İgirür čarh kibi inčkirip yïğlar-men.   
Turkiy  uslubda  hay-hay  yïğlamaq  ham  bor.  Navoiy 
she’rining mashhur maqtai budir: 
Navāyi, ul gul üčün hay-hay yïğlama köp, 
Ki hay degünčä nä gulbun, nä ğunča, nä gul bar.   
Yana  turkcha  yasanmaq  uchun  sart  tilida  ārasta,  ārāyiš 
so‘zi  bor,  ammo  bezänmäk  o‘rnida  hech  narsa  demaydilar. 
Bezänmäk – yasanmaq ning mubolag‘asidir. Buning misoli: 
Erür bas ču husn-u malāhat seŋä, 
Yasanmaq, bezänmäk nä hājat seŋä. 
Turklar go‘zallarning ko‘z va qoshlari orasini qabağ derlar, 
forsiyda  bu  uzvning  oti  yo‘qdir.  Yoki  husn  ta’rifida  ulug‘roq 
xolni  turklar  meŋ  deydilar,  ular  esa  bunga  ot  qo‘ymaganlar. 
Masnaviyda bir jamoat go‘zal ta’rifida, bunday degan:  
Meŋizläri gul-gul, mijalarï xār, 
Qabağlarï keŋ-keŋ, ağïzlarï tār.  
Navoiyning  ta’kidicha,  turkiy  she’riyatda  omonimlarning 
ham o‘rni katta.  Tuyuq tildagi  ana  shu  hodisaning  mahsulidir, 
forsiy  she’riyatda  yo‘qdir.  Masalan,  at  so‘zining  bir  ma’nisi 
“alam”dir,  yana  bir  ma’nisi  “markab”dir,  boshqa  bir  ma’nisi 
“amr, buyruq”dir. Bu tajnisda shunday kelgan: 
Čun pari-vu hurdur atïŋ begim, 
Sur’at ičrä dev erür atïŋ begim. 
Har xādangi-kim, ulus andïn qačar, 
Nātavān jānïm sarï atïŋ begim.   
Yana it so‘zida ham uch ma’no bor. Misoli: 
Ey raqib, özni aŋa tutsaŋ ham it, 
Bizgä rahm äyläp, anïŋ köyidin it. 
Garči bar dozahča ’išqïŋ šu’lasï, 
Bizni öz ilgiŋ bilä ul sarï it.  
Turkiyda  uch,  to‘rt  va  undan  ortiqroq  ma’no  anglatadigan 
so‘zlar  ko‘p.  Jumladan:  sağïn  so‘zining  bir  ma’nosi  “yodga 
olmoqqa  buyruq”,  biri  “sutli qo‘yning oti”,  yana  biri  “ishqdan 
bo‘lgan  mastlik”.  Yoki  tüz  ning  ma’nolari:  tüz  I  –  “o‘q”  yoki 

---

 
60
“nayzaga o‘xshash narsa”, tüz II – “tekis joy”, tüz III – “to‘g‘ri 
kishi”,  tüz  IV  –  “cholg‘uni  sozlamoqqa  amr”,  tüz  V  –  “ikki 
kishi  orasida  yarashtirish”  demakdir.  Yoki  kök  ning  birinchi 
ma’nosi  –  “osmon”,  kök  II  –  “ohang”,  kök  III  –  “köklä 
so‘zining  o‘zagi”;  köklä  –“tikarda  ko‘klamak”dir,  kök  IV  – 
“bo‘yoq”, kök V – “maysa, ko‘kat”ni ham deydilar.  
Navoiy  turkiy  tilning  tovush  xususiyatiga  ham  alohida 
ahamiyat beradi. 
Asarda  yegulik  va  ichimliklar,  qarindosh-urug‘chilikka 
tegishli,  madaniy-maishiy  hayotga  tegishli  so‘zlar,  qush  va 
parrandalar,  hayvonlarning  atalishi,  ot  va  uning  jihozlari, 
kiyim-boshlar,  mansablar,  hunar  va  kasb  otlari  har  ikki  tilda 
qanday  atalishiga  ham  o‘rin  berilgan.  Masalan,  sartlar  ulug‘ 
qardosh  va  kichik  qardoshni  birādar  derlar.  Turklar  ulug‘ni  – 
ağa,  kichikni  ini  deydilar.  Ular  ulug‘  va  kichik  qiz  qardoshni 
hāhar derlar, turklar ulug‘ni egäči, kichikni  esa siŋil deydilar. 
Turklar  kiyikning  erkagini  xona,  tishisini  (urg‘ochisini) 
qulčaqčï  der,  suyqunning  erkagini  buğu,  tishisini  maral  der, 
sart  esa  āhu:  va  gavazn  deydi,  xolos.  Turklar  to‘ng‘izning 
erkagini  qaban,  tishisini  megäjin,  ushog‘ini  čurpa  deydilar, 
sartlar esa barchasini xu:k va gurāz ataydilar. 
Qushlar ichida aniq va mashhuri ilbasun va o‘rdakdir. Sart 
ilbasunning  o‘zini  bilmaydi.  Turk  o‘rdakning  erkagini  sona, 
tishisini borčïn deydi. Sart bularning har ikkovini murğābî deb 
ataydi.  Qushchilar  o‘rdakning  xillarini  yaxshi  biladilar:  čörkä, 
erkä,  suqsur,  almabaš  ...  bular  yetmish  xilga  boradi.  Sart  esa 
barchasini  faqat  murğābî  deydi.  Agar  bir-biridan  ajratmoqni 
istasa, turkcha ataydi va b. 
Navoiy turkiy tilning o‘ziga xos morfologik xususiyatlariga 
ham  e’tibor  qaratadi.  Masalan,  arab  sarfida  bir  bob  borki,  uni 
“mufoala bobi” deb ataydilar. Bunda bir so‘z aytilsa ham,  ikki 
kishining  ish-harakatini  o‘z  ichiga  oladi  (mushoara  –  she’r 
aytishmoq).  Forsiyda  yozuvchilar  shuncha  ustalik  va  mohirlik 
da’vosi bilan bu foydadan mahrumdirlar.  Ammo turkning so‘z 

---

 
61
ustalari  masdarga  bir  “shin”  (ش)  harfini  qo‘shish  bilan  o‘sha 
maqsadni  topganlar:  tapïšmaq,  qučušmaq.  Navoiy  turkiyning 
bundayin o‘ziga yarasha belgilariga ko‘plab o‘rnaklar keltiradi. 
U  yozganidek,  “bunday  so‘zlarni  yasagan  ulug‘larga  bag‘oyat 
yaxshi ishlari uchun, bosh egib, tahsinlar aytmoq kerak” (Va bu 
lafz  vāzi’i  ‘azîzlarğa  jā-i  taslîm-ü  tahsîndur-ki  bağāyat  xub 
qïlïpdurlar).