Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi



Download 2,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/186
Sana31.12.2021
Hajmi2,75 Mb.
#257869
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   186
Bog'liq
turkiy til tarixi

hukamalarï “Ayinu-l-mamlakat” tedilär; mašriqlïğlar “Zinatu-
n-umara”  tep  aydïlar;  eranlïğlar  “Šahnama-yi  türki” 
atamïšlar,  ba’zilarï  ma  “Pandnama-yi  muluk”  temišlär; 
turanlïğlar “Qutadğu bilig” tep aymïšlar (Радлов 1890,2–3). 
Muqaddimada  eranlïğlar  “Šahnama-yi  türki”  atamïšlar, 
ba’zilarï  ma  “Pandnama-yi  muluk”  temišlär  deyilishiga 
qaraganda,  bu  asar  forsiyga  ham  tarjima  qilingan  chiqar. 
Tarjimasi topilmagani sabab biron hukum chiqara olmaymiz. 
Yana  asar  “Šahnama-yi  türki”  ataluvining  boisi,  uning 
turkiydagi  shoh  kitob,  kitoblarning  tojdori  sifatida  tan 
olinganligida edi. 
Eski turkiy adabiyot va adabiy tilining ravnaqiga katta hissa 
qo‘shgan  mualliflardan  yana  biri,  turk  didaktik  adabiyotining 
yirik namoyandasi, buyuk faylasuf Adib Ahmad (Adib Ahmad 
bin  Mahmud  Yugnakiy)dir.  Adib  Ahmadning  yashab  o‘tgan 
davri  aniq  emas.  Meros  qolgan  asarlarining  til  xususiyatlariga 
qarab,  u  taxminan  XII  asrda  yashab  o‘tgan  deb  biladilar. 
Adibning  bizgacha  “Hibatu-l-haqoyiq”  dostoni,  shuningdek, 
pand-nasihat  mazmunli  to‘rtligi  va  she’riy  baytlari  yetib 
kelgan. 
Alisher  Navoiy  o‘zining  “Nasoyimu-l-muhabbat”  otli 
tazkirasida  turk  mashoyihlari  qatorida  Adib  Ahmadni  yodga 
oladi,  uning  ijodiga  yuksak  baho  berib,  baytlaridan  o‘rnaklar 
keltiradi. Navoiy yozadi: “Adib Ahmad … Türk elidin ermiš… 
Derlär-ki, közläri bütäw ermiš-u aslā zāhir ermäs ermiš. Basir 
bolup  özgä  basirlär-deg  andaq  emäs  ermiš-ki,  köz  bolğay-u,  


 
45
körmäs bolğay, ammā bağāyat zîrak-u zakî va zāhid-u muttaqî 
kiši ermiš. Haq subhānahu va ta’ālā agarči zāhir közin yapuq 
yaratqandur,  ammā  köŋli  közin  bağāyat  yaruq  qïlğandur… 
anïŋ tili türk alfāzï bilä mavā’iz-u nasāyihqa goyā ermiš, balki 
aksar Türk ulusïda hikmat-u nuktalarï šāye’dur va nazm tarîqï 
bilä aytur ermiš” (NM.390–391). 
Navoiy  o‘rnak  sifatida  keltirgan  baytlar  quyidagilar 
(misolni  Rossiya  FA  Sharqshunoslik  instituti  Sankt-Peterburg 
bo‘limida  saqlanayotgan  97a  qo‘lyozmadan  keltiramiz  –  98a- 
bet):  
Uluğlar ne bersä, yemäs-men demä, 
İlik sun, ağïz ur, yemäsäŋ yamä. 
Ikkinchi o‘rnak: 
Tiliŋni tiyä tut, tišiŋ sïnmasun, 
Bu turğan xalayiq seŋä külmäsün. 
Uchinchi bayt mana bu: 
Söŋäkkä iligdür, erängä bilig, 
Biligsiz erän-ol iligsiz söŋäk.  
Navoiy  keltirgan  birinchi  va  ikkinchi  baytlar  “Hibatu-l-
haqoyiq”dan  olingan  emas.  Chamasi,  Adib  Ahmadning  pand-
nasihat  mazmunidagi  boshqa  bir  asari  bor:  misol  o‘shandan. 
Navoiy  o‘rnagidagi  uchinchi  bayt  “Hibatu-l-haqoyiq”da  o‘zga 
bir  ko‘rinishda.  Adibning  o‘z  asarida  baytning  to‘rtlik 
tarkibidagi o‘qilishi shunday: 
Söŋäkkä yilig-teg erängä bilig, 
Erän körki ’aql-ol, söŋäkniŋ yilig. 
Biligsiz yiligsiz söŋäk-teg xalï, 
Yiligsiz söŋäkkä sunulmaz elig (AH.89–92).  
Temuriylar davri  matnshunosligida  matn tuzish prinsiplari, 
qiyosiy  matn  yaratishning  ilmiy  asoslari  tugal  bir  ko‘rinishda 
ishlab chiqilgan edi. 1444 yili Samarqandda yirik davlat arbobi, 
adabiyot va  ilm-fan  homiysi,  shoir  Amir  Arslon Xo‘ja Tarxon 
buyrug‘i  bilan  Adib  Ahmad  Yugnakiy  “Hibatu-l-haqoyiq” 
dostonining  tayanch  matni  tuzib  chiqildi.  Doston  yakunida 


 
46
keltirilgan Amir Arslon Xo‘ja Tarxonning she’rida bu xususda 
shunday deyiladi:  
Köp elni körür-biz Adib sözini 
Bilä bilmägändin ular özini. 
’Ayibqa qoyuptur xalayiq ara, 
Ğalat ma’nilarnï ayïtmïš yana. 
Sabab erdi bu iš bitidük kitab, 
Keräk qïl ijabat, keräk qïl ’itab. 
(Ma’nosi:  Ko‘p  kishilarni  ko‘rarmiz-ki,  adib  so‘zini  bilib-
bilmay, o‘zidan har turli gap qo‘shadilar. 
G‘alati  ma’nolar  chiqarib,  xalq  ichida  uni  aybga 
qo‘ymoqdalar. 
Shu  sabab  bo‘lib,  ushbu kitobni tuzdik.  Istasang  qabul qil, 
istamasang yo‘q) (AH.505–510). 
Mazkur baytlardan o‘sha kezlar Adib Ahmadning mashhur 
o‘gitlari 
ba’zan 
xato 
talqinga 
uchray 
boshlaganligi 
anglashiladi.  Arslon  Xo‘janing  asarni  qayta  kitob  holiga 
keltirishdan  maqsadi,  xato  talqinlarga  chek  qo‘yish,  ularni 
tuzatish  va  asarning  tayanch,  ishonchli  nusxasini  yaratish  edi. 
Tayanch  matn  tuzilgach,  keyingi  nusxalari  uning  asosida 
ko‘paytirilgan. 
“Hibatu-l-haqoyiq” 
(“Atabatu-l-haqoyiq”)ning 
tayanch 
matnini samarqandlik Zaynul Obidin baxshi tuzdi. 
Navoiyga  qadar  yaratilgan  turkiy  adabiyot  va  adabiy 
tilining  rivojida  Mavlono  Lutfiy,  Atoyi,  Sakkokiy  singari 
shoirlarning xizmati katta. Alisher Navoiy o‘zining “Majolisu-
n-nafois”  tazkirasida  Mavlono  Lutfiyni  ehtirom  bilan  tilga 
oladi,  “Öz  zamānasïnïŋ   maliku-l-kalāmï erdi, fārsî va tütkîdä 

Download 2,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish