Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi



Download 2,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/186
Sana31.12.2021
Hajmi2,75 Mb.
#257869
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   186
Bog'liq
turkiy til tarixi

nazirï  yoq  erdi,  amā  türkîdä  šuhratï  köpräk  erdi”  deya  baho 
beradi. “Mavlānānïŋ “Zafarnāma” tarjimasïda on mïŋ baytdïn 
artuqraq  masnavîsï  bar,  bayazğa  yazmağan  üčün,  šuhrat 
tutmadï” deydi (Maj.56). 
Navoiy “Majolisu-n-nafois”da Atoyi haqida yaxshi yozgan. 
Uning  “İsmāil  ata  farzandlarïdïndïr”  deya  ta’kidlashiga 


 
47
qaraganda, shoir “ota”lar avlodidan ekani, taxallusining esa ata 
so‘zi bilan bog‘liqligi ayon bo‘ladi. 
Navoiy  uning  ijodiga  baho  berib  shunday  bitadi:  Türkîgoy 
erdi.  Öz  zamānïda  še’r-i  atrāk  arasïda  köp  šuhrat  tuttï.  Bu 
matla’ anïŋdur-kim
Ul sanam-kim suw qïrğağïnda pari-deg olturur, 
Ğayati nāzuklügidin suw bilä yutsa bolur. 
Qafiyasïda aybğïnasï bar. Amā Mavlānā köp türkāna aytur 
erdi. Qafiya ihtiyatïğa muqayyad emäs erdi (Maj.57).  
“Mavlānā  köp  türkāna  aytur  erdi”  deganda  Atoyining 
she’rlari  o‘ta  samimiy,  sodda  ekanligiga  ishora  qilinmoqda. 
Eski  o‘zbek  tilida  türk  so‘zining  “sodda,  samimiy”  ma’nosi 
ham  bor,  köp  türkāna  –  “juda  sodda”  degani.  Qiyoslang, 
hozirgi  o‘zb.:  türkana  dāri  –  sodda  usulda,  o‘t-giyohlardan 
tayyorlangan dori. 
Turkiy  adabiy  tilning  rivojida  Sulton  Husayn  Boyqaro 
(Abulg‘oziy  Sulton  Husayn  Bahodirxon)ning  xizmatlarini 
alohida  ta’kidlamoq  kerak.  Husayn  Boyqaro  hukumdor  va 
ma’naviyat  jonkuyari  sifatida,  turkiyning  davlat  tili  darajasida 
keng  amal  qiluvi  va  katta  mavqega  ko‘tariluvida,  badiiy 
adabiyot  tili  sifatida  gullab-yashnashiga  bor  imkoniyatni 
yaratib berdi. 
Muhimi,  Husayn  Boyqaroning  o‘zi  ham  turkiyda  devon 
bitdi. Uning ijodi xususida “Ul hazratnïŋ xob aš’ārï va marğub 
abyātï bağāyat köp-dür va divān ham murattab bolup-tur” deb 
yozgan  edi  Alisher  Navoiy.  U  “Majolisu-n-nafois”ning 
sakkizinchi  majlisini  (Maj.136–149)  Husayn  Boyqaro  ijodiga 
bag‘ishlagan.  Tazkirada  uning  baytlarini  tahlil  etib,  shoir 
ijodiga yuksak baho beradi.  
O‘zbek  adabiy  tili  rivojida  Zahiriddin  Muhammad  Bobur 
(Zahiriddin Muhammad Bobur podshoh bin Mirzo Umarshayx 
bin  Sulton  Abusaid  Ko‘ragon  bin  sulton  Muhammad  bin 
Amironshoh Mirzo bin  Amir Temur Ko‘ragon)ning  xizmatlari 
benihoya  ulug‘.  U  o‘tmishda  ulug‘  hukumdor  va  sarkarda, 


 
48
buyuk  adib,  mashhur  tarixchi,  adabiyotshunos  va  tilshunos, 
ajoyib san’atlar egasi sifatida iz qoldirgan.  
Hasanxoja  Nisoriy  “Muzakkiri  ahbob”  tazkirasining 
Chig‘atoy  sultonlariga  bag‘ishlangan  bo‘limida  Zahiriddin 
Muhammad Boburni hurmat bilan yodga oladi (MA.51–54). U 
yozadi:  “Chig‘atoy sultonlarining eng  sarasi  va zo‘r shijoatlisi 
edi…...  Bobur  podshohning  fazilatlari  bisyor  va  kamolotlari 
beshumordir. Aruz bo‘yicha yozgan risolasi bir dengizdir-kim, 
ichi to‘la javohiru durdona,  fiqh masalalarini dag‘i bir risolada 
mubayyan  qilgan-kim,  yozg‘uvchisi  donishmandligidin  bir 
nishona;  turkiy  va  forsiyda  yaxshi  she’rlari  bor.  O‘shal  fiqh 
risolasining nomi “Mubayyan”dir”. 
Tazkiranavis  Bobur  she’rlaridan  o‘rnaklar  beradi.  Uning 
Bobur  baytlari  orasida  “G‘oyatda  dilpazir  va  ajoyibu  benazir 
chiqqan matla’” deb baholagan bir bayti bu: 
Ölüm uyqusïdïn boldum jihān fikridin āsuda, 
Meni istäsäŋiz, ey dostlar, tapqaysïz uyquda. 
“Ko‘p  sudmand  va  va’zda  aytish  uchun  dilpisand”  deya 
baholagan boshqa bir bayti: 
Ne-kim taqdir bolsa, ul bolur, tahqiq bilgäy-sen, 
Erür jaŋ-u jadal, ranj-u riyāzat – barča behuda (MA.53–54). 
Mirza  Muhammad  Haydar  o‘zining  “Tarix-i  Rashidiy” 
asarida  Bobur  haqida  shunday  yozadi  (misolni  asarning  XIX 
asrda amalga oshirilgan turkiy tarjimasidan keltiramiz):  Bābur 
pādšāh  pādšāh-e  edi-kim,  anvā’  fazāil  birlä  ārasta-vu  fasāil 
hamida  birlä  parasita  va  hamma  xislatdïn  šijāat-u  martabasï 
ziyāda erdi. Amir ’Ališir Navāyîdïn heč kim anïŋ-deg türkî še’r 
aytmağan  erdi.  Türkî  divānï  bar-dur-ki,  nazākat-u  latāfat  va 
dağï  nazm  masāilï  bar-dur-kim,  Mubayyan  atlïğ  risāla-dur. 
Nihāyati mufid-u hamma xalqğa maqbul va yana türkî Risāla-i 
aruz  tasnif  qïlïp-dur-ki,  anïŋdïn  ilgäri  heč  kim  ’ilm-i  aruznï 
türkî ibāratï birlä bu nav’ latāfatlik adä qïlmağan-dur. Va yana 
hazrat  Ešānnïŋ  atalarïnïŋ  risālasïnï  Risāla-i  vālidiyya  ta’zim 
nazm qïlïp-dur. 


 
49
Vaqāi’  atlïğ  türk
î
  tarix  kitabï  tasnif  qïlïp-dur-ki,  nihāyati 
saläsatlig-u ibäratï pākiza ham-ki, yaqïn bu kitäbda ul tarixdïn 
ba’zi rivāyatlar bayānğa kelgüsi-dür. Anïŋdïn ilgäri pādšāhlar 
arasïda  ’ilm-i  musiq
î
  va  özgä  anvā’  ’ilm-i  fazl  bayānïda 
barābarï 
kelmägän 
bolğay 
(TR.179). 
Yuqoridagi 
ma’lumotlardan  anglashiladiki,  Boburning  “ilm-i  musiqiy”  va 
“ilm-i 
fazl” 
sohasida 
ham 
boshqa 
podishohlarda 
uchramaydigan iste’dodi bo‘lgan. 
Shoh  va  shoir  o‘tganlardan  yana  biri  Muhammad 
Shayboniydir  (Muhammad  Shayboniy  ibn  Shoh  Budog‘  bin 
Abulxayrxon).  U  tarixda  xon,  hukumdorgina  emas,  shoir, 
tilshunos  sifatida  ham  iz  qoldirgan.  Hozirgi  zamon  kitoblarida 
muallifning taxallusi Shayboniy, Shayboniyxon deb berilmoqda. 
Biroq  uning  devonida  shoir  taxallusi  ŠBANÎ,  ŠBAN,  ŠİBANÎ, 
ŠİBAN  deb  yozilgan.  Shunga  ko‘ra  uning  taxallusini  Shibaniy 
yoki Shiboniy deb atagan ma’qul.  
Mirza  Muhammad  Haydar  qalamiga  mansub  “Tarixi 
Rashidiy”  asarining turkiy tarjimasida u Šāhibeg~Šāhibeg  xan 
deb tilga olingan. 
Hasanxoja Nisoriy o‘zining “Muzakkiri ahbob” tazkirasida 
Muhammad  Shayboniyni  shoir  va  olim,  fozil  kishi  sifatida 
hurmat  bilan  yodga  olgan.  U  yozadi:  “Sohibqiron  xon  ilmu 
fazilatlardan  xabardor,  aniqrog‘i,  ularni  to‘la  egallagan  kishi 
edi.  She’riyat  sohasi  va  shoirlarga  e’tiqod-e’tibori  katta 
bo‘lgan.  Mudom  olimu  fozillarni  o‘ziga  hamsuhbat  qilgan. 
Yaxshi she’rlari bor” (MA.20). Tazkiranavis shu o‘rinda uning 
she’rlaridagi  soddalik,  kishilarga  manzur  bo‘larli  tomonlarni 
ko‘rsatish uchun quyidagi tuyuqni misol keltirgan:  
Soğd ičidä oltururlar yabular, 
Yabularnïŋ miŋän atï yabular. 
Yabularnïŋ ilgidin el tïnmadï, 
Ya bular bolsun bu yerda ya bular. 
Adabiyot  tarixida  Sulton  Saidxon  (Sulton  Saidxon  ibn 
Ahmadxon ibn Sulton Yunusxon ibn Sulton Uvaysxon ibn Sher 


 
50
Alixon  ibn  Muhammadxon  ibn  Xizr  Xojaxon  ibn  Tug‘luq 
Temurxon)  ham  yaxshi  iz  qoldirgan.  Bobur  podshoh  Sulton 
Saidxonning  xolavachchasi  edi.  Mirza  Muhammad  Haydar 
o‘zining “Tarix-i Rashidiy” asarida Sulton Saidxonni ta’riflab, 
“’İlmda  allāma  edi-ki,  xāh  fārsî,  xāh  türkî  bolsun  še’r 
aytmaqda  va  inšā  rastlamaqda  benazir  erdi.  Xan  majlislarda 
še’rlarïnï-ki  aytïp  erdi”  deb  yozgan  (TR.147).  Muarrix 
shoirning  o‘ziga  ma’qul  tushgan  baytlaridan  ham  o‘rnaklar 
keltirgan. Mana o‘sha baytlar: 
Qaysï gulšannïŋ yüzüŋ-deg bir gul-i ranāsï bar, 
Qaysï gulnïŋ bir meniŋ-deg bulbul-i šaydāsï bar. 
Hur birlä jannatu-l ma’vanï köŋlüm näyläsün, 
Yārnïŋ köyidä yüz mïŋ jannatu-l ma’vasï bar. 
Yüz üzrä kākul-i zulfï parišān bolğusï, 
Ey Said, āšufta köŋlümniŋ ajab savdāsï bar. 
Šukrullah, hālatïm zāhir bolup-tur yārğa, 
Emdi yār alïda özni körsätäy ixtiyārğa. 
Sayr üčün kirsä gulstān ičrä ul sarvardan, 
Banda bolsun sarv āzād ul qad raftārğa. 
Ahd qïldïŋ-ki, vafā qïlğay-sen, 
Yoq-ki, jānïmğa jafā qïlğay-sen. 
Atma sen ğamza oqï birlä meni, 
Qorqaman-ki, xatā qïlğay-sen. 
Meŋä dersän-ki, vafā qïlğum-dur, 
Elgä qïlğanča meŋä qïlğay-sen.  
Xullas, turkiy yozma adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish-
da  shoir  va  yozuvchilar,  tarixchilar,  tilshunoslarning  hamda 
tarjimonlarning  xizmati  katta  bo‘ldi.  Kotiblar  esa  matn 
savodxonligini ta’minlab berganlar. 
 

Download 2,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   186




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish