|
O‘g‘uzlar qo‘llaydigan so‘zlar: ašaq “tuban, quyi” (I.97),
alïq “qush tumshug‘i” (I.98), ekin “ekin; ekin ekiladigan yer”
(I.107), üyäz “kichik chivin” (I.112), arsu “har bir jo‘n narsa”
(I.148), jar (čar?) “vaqt” (I.312), čer “ro‘para” (I.312), endäk
“sath” (I.130), örkän “qayish” (I.132), eylä “shunday” (I.137),
eträk “rangi sariq odam” (I.127), pamuq “momiq, paxta”
(I.360), töläk “tinch va og‘ir kishi” (I.368), sïndu “qaychi”
(I.395), qarïnčaq “chumoli” (I.460), sečä “chumchuq”
(III.238) va b.
Chigillar qo‘llaydigan so‘zlar: ud “sigir” (I.80), ažun
“dunyo” (I.106), üzi “ikki tog‘ orasidagi keng yo‘l” (I.116),
aybaŋ “kal” (I.139), ötki “evaz, badal” (I.149), čekäk “chechak
kasalligi”
(I.369),
saman “somon” (I.392),
qučğundï
quchg‘undi “piyoz” (I.454).
Qarluqcha so‘zlar: ulïčïm “o‘g‘ilcham, qarog‘im” (I.86),
suğut “suzma” (I.337), ït kerdi “it vovulladi” (II.15).
Qipchoqcha so‘zlar: ökil ekil “ko‘p” (I.103), aba “ayig‘”
(I.113), sulaq “qora jigar” (I.390), ajan “ikki yelkanli kema”
(I.144).
Arg‘ucha so‘zlar: (arg‘ular ikki tilda so‘zlashuvchilar deb
ko‘rsatiladi I.65): uδluq “og‘il, molxona” (I.124), iδrik (
“qattiq narsa” (I.128), oğla “yosh yigit” (I.149), qïz kiši “baxil
odam” (I.315), bük “burchak” (I.321), čigit “paxta urug‘i,
chigit” (I.337), köδäj “ko‘za” (I.341), qaδïq “yog‘och idish”
(I.363), tudrïč “go‘ng” (I.422), baštar “o‘roq” (I.424), bitrik
“pista” (I.441).
Yag‘mocha so‘zlar: čarun “chipor daraxti” (I.392), čignä
“surgi” (I.408).
Bulg‘orcha so‘zlar: awus “mum” (I.91).
Barsag‘ancha so‘zlar: arïğ “chodir pardasi” (I.94), tünäk
“zindon” (I.387), sökti “kepak” (I.394), ačï “keksa xotin”
(I.114).
67
Qashqarcha so‘zlar: sibüt “kashnich” (I.337), butïq
“kichik mesh” (I.358).
Turkmancha so‘zlar: qarït “o‘g‘irlash, talash” (I.338),
taquq “tovuq” (II.330).
Kanjakcha so‘zlar: kenbä “bir o‘simlik” (I.393), körkä
“yog‘och kosa” (I.405).
Devonda bir guruh so‘zlar bir qancha dialektlar uchun
umumiy bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. Jumladan, quyidagi so‘zlar
o‘g‘uz va qipchoqlarda qo‘llanilishi ta’kidlangan: alïğ “har
narsaning qaytarilishi” (I.95), arïq “oriq, zaif” (I.97), čufğa
(čuwğa?) “yo‘l boshlovchi, rahbar” (I.400). Yoki yana
misollarni kuzating: ebmäk “non” (yag‘mo, tuxsi va ba’zi
o‘g‘uz va qipchoqlar so‘zi) (I.126), urğa “katta daraxt” (o‘g‘uz
va arg‘ucha) (I.148), benäk “urug‘” (arg‘u va ba’zi
dialektlarda) (I.367).
Ayrim so‘zlar bir dialektda ma’lum bir shaklda bo‘lsa,
ikkinchi dialektda uning o‘rnida boshqa so‘z qo‘llanilgan. Bu
narsa Mahmud Koshg‘ariy tomonidan ham alohida qayd
etilgan: Masalan, boshqa turklar idish, kosa, piyolani ayaq
desalar, o‘g‘uzlar uning o‘rnida janaq (čanaq?) so‘zini
qo‘llaganlar (I.112), turklar aδïn (boshqa, bo‘lak) desalar,
o‘g‘uzlar aδruq deganlar (I.124), boshqalar kamar, to‘qa va
egarning boshiga o‘rnatish uchun oltin-kumushdan ishlangan
ziynatni üstäm, o‘g‘uzlar esa saxt deganlar (I.131), turklar
almïla (ya’ni olma) desalar, o‘g‘uzlar alma so‘zini qo‘llaganlar
(I.150), boshqa turklar har bir oq rangni örüŋ, o‘g‘uzlar aq //
a:q deganlar (I.153), boshqalar sharob, musallas, mayni süčik,
Ila vodiysida yashovchilar (yag‘mo, tuxsi va chigillar) mayni
qïzïl süčik deb ataganlar (I.387). Ko‘pchilik turklar čïqtï
desalar, yag‘mo, tuxsi, yaboqu, qipchoq va ba’zi turkman
urug‘lari xuddi shu ma’noda tašïqtï so‘zini qo‘llaganlar: er
ewdin tašïqtï “odam uydan tashqari chiqdi” (II.131).
Leksik qatlam orasida bir dialektda ma’lum ma’noda,
boshqasida ikkinchi ma’noda qo‘llanuvchi so‘zlar ham
68
bo‘lgan:
Chigil
turklarida
uluš
“qishloq”
ma’nosida
qo‘llanilgan bo‘lsa, Balasag‘un va ularning yuqori yonidagi
arg‘ular tilida “shahar” ma’nosini anglatgan (I.94), boshqa
turklarda iŋäk so‘zi “sigir” ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa,
o‘g‘uzlar toshbaqaning urg‘ochisini shu so‘z bilan ataganlar
(I.135), boshqalar oshxonani ašlïq, o‘g‘uzlar bug‘doyni ašlïq
deganlar (I.137), boshqa turklar burgutni va Mushtariy
yulduzini qara quš deb atagan bo‘lsalar, o‘g‘uzlar tuya
oyoqlarini uchiga ham shu so‘zni qo‘llaganlar (I.319). “Kend –
o‘g‘uzlar va ular bilan yaqin turuvchilar tilida qishloq.
Ko‘pchilik turklar nazdida viloyatdir” (I.330), boshqa turklar
qurt (hasharot)ni qurt deganlar, faqat o‘g‘uzlar bo‘rini shunday
deb atagan (I.328), boshqalar odamlar orasidagi shodlik va
kulgini baδram, o‘g‘uzlar hayit kunini bayram deydilar (I.447).
Turklar sen so‘zini kichiklarga, xizmatchilarga hamda
so‘zlovchidan daraja, martaba, yoshda quyi bo‘lgan kishilarga
nisbatan qo‘llaganlar. O‘zlaridan yuqori hurmatli kishilarni siz
deganlar. O‘g‘uzlar esa, aksincha, kattalarga sen, kichiklarga
siz deb qo‘llaydilar. Ko‘plikda ham shuni ishlatganlar (I.326).
Ko‘pchilik turklarda čapïldï so‘zi “suvaldi, chapildi”
ma’nolarini anglatgan bo‘lsa, uyg‘urlarda bu so‘z “bo‘yniga
urmoq” ma’nosidadir (II.135).
Polisemantik so‘zlarning ba’zi bir ma’nolari ayrim
dialektlardagina amal qilgan. Chunonchi, o‘g‘uzlarda čaqdï
so‘zining “eshittirdi, aytdi” ma’nosi ham qo‘llanilgan: ol sözüg
anïŋ qulaqqa čaqdï “u so‘zni uning qulog‘iga eshittirdi” (II.24).
Soqdï (maydaladi; cho‘qidi; chaqdi) so‘zining “chaqmoq”
ma’nosi o‘g‘uzlarga xosdir: anï yïlan soqdï “uni ilon chaqdi”
(II.26).
Bir guruh so‘zlar dialektlarda stilistik jihatdan ham
chegaralangan edi. Jumladan, qïldï salbiy ma’noda ham
qo‘llanilgani sababli, o‘g‘uzlar undan qochib, uning o‘rnida etti
so‘zini qo‘llaydilar: er yükünč etti “odam namoz o‘qidi”.
Turklar esa qïldï so‘zini qo‘llaganlar (II.33). Yoki turklardagi
69
tegindi – “erishdi, muyassar bo‘ldi” ma’nosidagi so‘zini, devon
muallifining yozishicha, o‘g‘uzlar “yoqtirmaydilar” (II.166).
O‘zlashgan so‘zlarning miqdori bo‘yicha ham dialektlar
orasida farq bo‘lgan. Buni Mahmud Koshg‘ariyning quyidagi
ma’lumotida
ham
ko‘ramiz:
“O‘g‘uzlar
forslar
bilan
aralashgach, ba’zi so‘zlarni unutdilar va ularning o‘rniga
forscha so‘zlar qo‘llay boshladilar: qumğan o‘rnida āftāba;
baqan o‘rnida qalïda (bo‘yin tumor)” (I.406).
Do'stlaringiz bilan baham: |
