Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Morfologik 
o‘zgachaliklar. 
Devonda 
o‘sha 
davr 
dialektlari  orasidagi  morfologik  o‘ziga  xosliklar  ham 
yoritilgan.  Jumladan,  ko‘pchilik  turklarda  buyruq  birlik  uchun 
bar,  ikki  kishi  bo‘lsa,  barïŋlar  ikigü  (ikkovingiz  boring), 
ko‘plik  uchun  barïŋlar  qamuğ  shaklida  qo‘llanilgan.  Barïŋ 
shakli hurmatni ifodalagan. O‘g‘uz va qipchoqlar birlikda bar, 
ko‘plikda  esa  barïŋ  deydilar.  Hurmat  ma’nosida  barïŋïz 
deydilar (II.51). 
Turklar  o‘tgan  zamonda  hurmat  ma’nosida  bardïŋïz 
deydilar.  O‘g‘uzlar  esa  buni  faqat  ko‘plikda  (hammangiz 
bordingiz) qo‘llaganlar (II.52). 
Fe’lning o‘tgan zamon shaklini hosil qilishda dialektlar ikki 
guruhga  ajraladi:  yag‘mo,  tuxsi,  chigil,  arg‘u,  uyg‘ur,  to 
Chingacha  bo‘lgan  hamma  qabilalar  -dï,  -di  //  -tï,  -ti  affiksini 
qo‘shib  yasaydilar:  bardï  “bordi”,  keldi  “keldi”  kabi.  Bu 
shaklni o‘g‘uz  va qipchoqlarning  ba’zilari –  suvorinlar -duq, -
dük affiksi orqali yasaganlar. Bularda birlik va ko‘plik shaklda 
farq  qilmagan:  men  ya  qurduq  “men  yoy  qurdim”,  biz  ya 
qurduq “biz yoy qurdik” (II.64), ol keldük “u keldi”, biz keldük 
“biz  keldik”  (II.65).  Bo‘lishsiz  shaklini  ham  solishtiring: 
barmadï  (turklarda)  –  barmaduq  (o‘g‘uzlarda)  “bormadi” 
(II.66).  Fe’lning  kelasi  zamon  shakli  o‘g‘uzlarda  qisqargan 

---

 
65
affiks orqali yasalgan: boshqa turklarda barïrman – o‘g‘uzlarda 
barïran  “boraman”,  boshqalarda  ya  qurar-men  –  o‘g‘uzlarda 
ya quraran “yoy quraman” (II.68). 
II sh. birlikda shaxs-son -ŋ affiksi bilan yasalgan: tapïndïŋ. 
Ba’zi  arg‘ular  tilida  u  -ğ  (-g)  ga  aylantirilgan:  tapïnduğ 
“topinding”, sen anï qačurduğ “sen uni qochirding” (II.194). 
Chigil,  qashqar,  arg‘u,  barsag‘an,  uyg‘ur  va  yuqori 
Chingacha bo‘lgan qabilalarning hammasi -ğučï, -güči // -qučï, 
-küči  affiksli  sifatdoshni  qo‘llaganlar:  qapğučï  “o‘g‘irlovchi”, 
suwğarğučï  “sug‘aruvchi”,  sağqučï  “sog‘uvchi”  (II.55). 
O‘g‘uz,  qipchoq,  yag‘mo,  ug‘roq,  suvorin,  bajanak,  to 
ruslargacha bo‘lganlar uning o‘rnida sifatdoshning -dačï, -däči 
//-tačï,  -täči  affiksli  shaklini  qo‘llaganlar:  bardačï  “boruvchi”, 
turdačï “turuvchi” (II.53). 
Chigil,  yag‘mo,  tuxsi,  arg‘u,  uyg‘ur,  to  yuqori  Chingacha 
bo‘lgan  hamma  qabilalarda    “ismi  zamon”,  “ismi  makon”  fe’l 
o‘zagiga  -ğu,  -gü  //  -qu,  -kü  affiksi  qo‘shib  yasalgan  bo‘lsa, 
o‘g‘uzlar,  qipchoq,  pachanak,  bulg‘orlarda  fe’lning  buyruq 
shakliga  -asï,  -äsi  affiksi  qo‘shib  yasalgan:  Bu  ya  qurğu  oğur 
ermäs.  –  Bu  ya  qurasï  oğur  tägül  “Bu  yoy  quradigan  payt 
emas”, Bu turğu yer ermäs. – Bu turasï yer tägül “Bu turadigan 
joy emas” (II.71).