Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

QADIMGI TURK DIALEKTLARI VA ULARNING ADABIY TILGA 
BOG‘LIQLIGI  
 
Turkshunoslikda  qadimgi  turk  dialektlari,  ularning  adabiy 
tilga  bog‘liqliq  yeri,  bizgacha  saqlangan  yozma  yodgorliklar 
tilining    dialektal  o‘zgachaliklari  o‘rganilganicha  yo‘q.  Bu 
jumboqning  yechimi,  tabiiyki,  qadimgi  yozma  adabiy  til 
asosida qay  bir dialekt  yetakchi o‘rin tutganligi,  shuning  bilan 
birga, hozirgi dialektlar tarixini o‘rganishda muhim ahamiyatga 
ega.  Yozma  yodgorliklar  tilining  dialektal  asoslari  turkiy 
tillarning  yuzaga  kelish  tarixini  o‘rganish  uchun  ham 
muhimdir. 
Ko‘k turk bitiglari bilan uyg‘ur, moniy yozuvlarida bitilgan 
yodgorliklar yagona adabiy til an’anasi ta’sirida, oldinma-ketin 
yaratilgan  bo‘luviga  qaramay,  matnlar  tilida  xos  xususiyatlar 
kuzatiladi. 
Masalan,  yodgorliklar  tilida  [b]~[m]  hodisasini  kuzatish 
mumkin. Urxun bitiglari tilidagi so‘z boshida kelgan [b] uyg‘ur 
yozuvli  matnlarda  [m]  ga  o‘zgaradi:  ben  –  men,  biŋ  –  miŋ 
singari.  Matnlarning  buning  kabi  o‘zgachaliklari  ko‘k  turk 
xatidagi  yodgorliklar  tili  qadimgi  uyg‘ur,  moniy,  brahma 
yozuvidagi  yodgorliklardan  ayri  bir  dialekt  asosida  yuzaga 
kelganidan dalolat beradi. 
Mahmud  Koshg‘ariy  o‘zining  “Devonu  lug‘atit  turk” 
asarida eski turk dialektlari to‘g‘risida keng  ma’lumot bergan. 
Uning    bu  asari  eski  turkiy  tilning  dialektal  o‘zgachaliklarini 
o‘rganish uchun eng kerakli manbadir.  

---

 
62