|
79
IKKINCHI BO‘LIM. ESKI TURKIY YOZUVLAR
T a y a n ch t u sh u n ch a l a r: yozuv tarixi; yozuv, fonetik
yozuv, yozuv va imlo; grafema, grafemika, paleografiya, epigrafika,
numizmatika; qadimgi turkiy yozuvlar: ko‘k turk, uyg‘ur, sug‘d,
moniy, brahma, suryoniy, arab yozuvlari; turkiy yozma yodgorliklar;
ko‘k turk, uyg‘ur, arab yozuvlaridagi turkiy yodgorliklar.
E’ t i b o r q a r a t i l a y o t g a n m a s a l a l a r:
Tutkiy xalqlar ishlatgan eng eski yozuvlar. Eski tutklarda yozuv
madaniyati.
Ko‘k turk yozuvi va uning imlo o‘zgachaliklari.
Uyg‘ur yozuvi va uning imlo o‘zgachaliklari.
Arab alifbosi asosidagi turkiy yozuv va uning imlo
o‘zgachaliklari.
Yozuv kishilik tarixidagi buyuk ixtirolardan biridir. U
jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida katta o‘rin
tutadi. Yozuv zamonlar va makonlar uzra axborot tizimini
yaratib berdi; kishilikning hayotiy tajribalarini, adabiy va ilmiy
merosini avloddan-avlodga yetkazib keldi; ma’naviyat va
tafakkur taraqqiyotining uzluksizligiga, davlat va jamiyat
boshqaruviga, adabiy til me’yorlarining bir qolipda amal qilishi
hamda yozma uslublarning takomiliga xizmat qildi. Shuning
natijasida insoniyat sivilizasiyasini ta’minlab berdi.
Tilda yozuv madaniyati, yozuv madaniyati tarixi degan
birikmalarni qo‘llaymiz. Yozuv kitobat san’atining materiali
sifatida kishilik madaniyatini belgilaydi. Biroq u kishi
nutqining belgilar yordamida ifodalanishidir. Shuning uchun u
tilshunoslikda o‘rganiladi.
Kishilik tarixida yozuv amaliyotini piktografik, ideografik,
bo‘g‘in yozuvlari boshlab berdi. Alifboli (fonetik) yozuvlar
tarixi, tabiiyki, inson o‘z nutqidagi tovushlarni farqlay
boshlagan, lingvistik bilimlar ancha takomillashgan davrlarga
to‘g‘ri keladi. Alifboli (yoki fonetik) yozuv nutq tovushlari bilan
80
yozuv belgilari mosligi asosiga qurilgan, yozuvda nutq
tovushlarini aks ettiruvchi yozuvdir.
G‘arb tilshunosligida grafema tushunchasi bor. Bu “yozuv”
degani. Tilshunoslikning yozuv tarixi, uning kelib chiqishi va
takomili, belgi va tovush munosabati singari nazariy
masalalarni
o‘rganuvchi
bo‘limi
grafemika
deyiladi.
Grafemikaning yozuv ko‘rinishlari, xat san’ati bilan bog‘liq
bo‘lgan ichki yo‘nalishlari ham bor. Harf ko‘rinishlari,
ularning shakliy taraqqiyotini o‘rganuvchi soha paleografiya
deyiladi. O‘tmishdan qolgan qabrtosh yozuvlari, yog‘och yoki
sopol buyumlar, toshlarga bitilgan yozuvlar, devoriy xatlarni
o‘rganuvchi
soha
epigrafika,
tangalardagi
yozuvlarni
o‘rganuvchi soha esa numizmatika deb ataladi.
Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, turkiy xalqlarning yozuv
madaniyati tarixida qator, har qaysisi o‘zicha takomil
bosqichiga erishgan butun boshli yozuvlar tizimi amal qilgan.
Yozuvlar tizimi deganda bir til uchun amal qilgan bir nechta
yozuvlar birligini tushunamiz.
O‘rta va Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy-madaniy
yuksalishi,
davlatchilik
tarixi,
ijtimoiy-siyosiy
munosabatlarning yuzaga kelishi, diniy qarashlari, ularning
qo‘shni sharq xalqlari bilan kechgan madaniy munosabatlariga
bog‘liq holda yozuv madaniyatida o‘zgarishlar yuz bergan.
Ba’zi yozuvlar xalqning madaniy, ijtimoiy-siyosiy yuksalishi,
davlat va jamiyat boshqaruvining taraqqiyoti oqibatida yuzaga
kelgan bo‘lsa, boshqa birlari ko‘proq diniy ta’sirlar yoki bu
zamin xalqlarining qo‘shni xalqlar bilan bo‘lgan madaniy,
iqtisodiy, savdo aloqalari natijasida qabul qilingan. Masalan,
qadimgi turklar moniy, brahma, suryoniy yozuvlarini qo‘shni
xalqlar bilan kechgan diniy munosabatlar tufayli qabul
qilganlar.
Turkiy
jamoalarda
moniylik,
buddizm,
nasroniylikning yoyilishi ushbu yozuvlarning ham qabul
qilinuviga sabab bo‘lgan edi. Shuning uchun ham moniy
yozuvini faqat turk-moniy jamoalari, brahma xatini buddistlar,
81
suryoniy xatini esa nasroniylar qo‘llagan. Uyg‘ur xati esa
butkul o‘zga bir madaniy, iqtisodiy munosabatlar tufayli
shakllandi; turkiy xalqlar uni sug‘d yozuvi negizida yaratdi. Bu
o‘lkalarga islomning kirib kelishi bilan arab yozuviga o‘tildi.
Enda turkiy xalqlarning o‘tmishdagi yozuvlari to‘g‘risida
ma’lumot beramiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
