Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Ko‘k turk xatining imlo prinsiplari. Ko‘k turk bitiglarida 
unlilar to‘rt harf yordamida ifoda etilgan: , <ï–i>, , 
. 
Muhim  belgilaridan  biri,  unlilar,  asosan,  birinchi  bo‘Іinda 
yoziladi,  singarmonizm  qonuniga  ko‘ra  keyingi  bo‘Іinda  hosil 
bo‘luvchi unli yozilmaydi.   
Undoshlarni ifodalovchi harflar uch guruhga bo‘linadi: 
1.  Yozuvda  undoshlarning  fonetik  juftini  bildiradigan 
harflar: B – b, b – b', x – ğ, g – g, D – d, d – d', J – y, j – y', Q 
u I – q, k f F – k, L – l, l – l', N – n, n – n', R – r, r – r', S – s, s 
– s', T 
cv– t, t – t'. 
2. 
Yozuvda 
undoshlarning 
yo‘g‘on 
va 
ingichka 
variantlarini farqlamaydigan harflar. Bular: z – z~z', m – m~m', 
h – ŋ~ŋ', p – p~p', c – č~č', Y – š~š', # – ñ~ ñ'.   

---

 
88
3.  Yonma-yon  kelgan  qo‘sh  undoshlarni  bildiradigan 
harflar: P – lt~l't', O – nt~n't', W – nč~n't', 
n – rt~r't'. 
Ko‘k turk yozuvi qadimgi turkiy tilning  fonetik-fonologik, 
morfo-fonologik 
xususiyatlariga 
moslashgan 
edi. 
Buni 
yozuvning  turkiy  singarmonizm  (unlilar  uyg‘unligi)  qonuniga 
bo‘ysunganligida  yaqqol  kuzatish  mumkin.  Yozuv  belgilari 
so‘zning fonetik-fonologik tabiatini anglatib turadi. 
Ba’zi  undoshlar  qanday  unli  bilan  yondosh  kelayotgani, 
bo‘g‘inning  holatidan  kelib  chiqib,  turli  harflar  yordamida 
ifoda  etilgan.  Masalan:  [q]  tovushi  -ïq  ,  -qï  morfo-fonologik 
ko‘rinishida I, -aq, -qa holatida Q, -uq, -oq, -qu, -qo holatida u 
harfi  bilan  yoziladi.  Ayni  hodisani  [k]  tovushining  ifodasida 
ham kuzatamiz.