Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Ko‘k turk alifbosi va imlo prinsiplari 
 
O‘tmishdan  qolgan  alifbo  parchalari.  Ko‘k  turk  alifbo 
tizimi  va  yozuv  xususiyatlarini  o‘rganishda  bizgacha  yetib 
kelgan alifbo namunalarining aіamiyati katta. Turkshunoslikda 
bunday alifbolardan uchtasi ma’lum: 
I.  Alifbolarning  biri  Berlin  qo‘lyozmalar  fondidagi 
Turfondan topilgan matnlar orasida TM 340 (Mz. 171) raqami 
ostida  saqlanmoqda  (Sertkaya  1995,284–285).  Bu  kichik  bir 
qog‘oz parchasida ko‘k turk alifbosidagi ayrim  harflar  berilib, 
ularning  ma’nosi  ikkinchi  satrda  uyg‘ur  harflari  bilan  izohlab 
chiqilgan.  Alifbo parchasida  jami to‘rt unli (ä,  i, ö, u)  va besh 

---

 
86
undoshni  (b,  b',  r',  m,  y')  ifodalovchi  harf  ikki  yozuvda 
berilgan. 
II. Berlinda saqlanayotgan Turfon matnlari orasida TM327 
(MIK  III  35a–b)  raqamli  bir  yozuv  parchasi  (Sertkaya 
1995,285; 2001,25–26) e’tiborni o‘ziga tortadi. Unda ko‘k turk 
alifbosidagi  harflar  berilib,  har  birining  ostida  moniy  harflari 
bilan  ularning  nomi  qayd  etib  qo‘yilgan.  Mazkur  alifbo 
parchasining tartibi shunday: 1) P() – up; 2) N – an; 3) Č – ič; 
4) P – ip; 5) K – ag; 6) T' – it; 7) İ – iy; 8) D' – ad; 9) Ŋ – aŋ; 
10) NY – iy; 11) Z – az; 12) G – ang; 13) ND – and; 14) LT – 
alt; 15) S – as; 16) N' – an; 17) L' – al; 18) Q – ïq; 19) Y – ay. 
Mazkur  alifbodan  ko‘rinishicha,  undagi  ko‘k  turk  harflari 
eroniy  tillardan  birida  izohlangan.  Turkiy  tilda  bo‘lganida,  u 
na,  ča,  pa,  kä,  tä,  i,  dä,  ŋa  …  kabi  tartibda  izohlangan  bo‘lar 
edi. Alifboda  harfining [iy] deb qayd etilgani ham izohning 
eroniy tilda ekanini tasdiqlaydi. Chunki, eroniy tillarga mansub 
alifbolardagi  harflar  ana  shu  tartibda  nomlangan.  Shuningdek, 
matnlarda [i]  bilan [y] tovushi yagona harf bilan ifoda etilgan. 
Arab alifbosidagi  harfining vazifasi ham ana shunday. 
Ma’lumki,  moniy xati faqat moniy jamoalarida qo‘llangan. 
Basharti  shu  jihati  nazarda  tutiladigan  bo‘lsa,  mazkur  alifbo 
parchasi  moniylik  muhitida  bitilgani ayon  bo‘ladi.  Izohlarning 
eroniy  tilda  ekanligi  esa  uning  o‘sha  tilda  so‘zlashuvchilarga 
turkiy  xatni  o‘rgatish  uchun  mo‘ljallanganidan  dalolat  beradi. 
Ehtimol,  ushbu  alifbo  biror  grammatik  asarning  uzindisi 
chiqar. 
III.  Yana  bir  alifbo  parchasi  Yaponiyadagi  Ryukoku 
universiteti fondida 8129 raєami ostida saqlanmoqda (Sertkaya 
1995,287–288).  Ushbu  qog‘ozda  uch  qatorga  ko‘k  turk 
alifbosidagi harflar yozib chiqilgan.  
Birinchi qatorda 7 ta harf. Bular: t', i, a, y', ök, r, s'. 
Ikkinchi qatorda 10 ta harf:  t', i, a, y', ök, r, rt, oq, nč, s. 
Uchinchi qatorda: 16 ta harf: k, t', i, a, y', ök, r, rt, l, oq, nč, 
s, o, s', d', ŋ.  

---

 
87
E’tibor  berilsa,  birinchi  va  ikkinchi  satrlardagi  harflar 
uchinchi  satrda  aytarli  takrorlanmoqda.  Demak,  alifbo 
tizimidagi harflarni uchinchi satr belgilaydi. 
Moniy  yozuvli  alifbo  bilan  Ryukoku  universitetida 
saqlanayotgan  8129-  raqamli  ko‘kturk  alifbosini  o‘zaro 
qiyoslaganda muhim bir xulosaga kelish mumkin. Har ikkovida 
jami  30  belgi  bor.  Muhimi,  Ryukoku  alifbosidagi  belgilarning 
muayyan  qismi  ikkinchi  alifbodagi  belgilarning  muayyan 
qismini  takrorlaydi.  Basharti,  bu  izchillik  asosga  olinadigan 
bo‘lsa,  Ryukoku  alifbo  parchasidagi  ishoratlarning  davomi 
moniy  alifbosining  bosh tarafidan  joy olmog‘i kerak.  Shunday 
o‘lchov  olinsa,  moniy  harfli  alifboda  taxminan  o‘nta  belgi 
uchramasligi  ayon  bo‘ladi.  Shunga  o‘xshash,  Ryukoku 
alifbosida  ham  tushib  qolgan  belgilar  o‘rni  anglashiladi.  Yana 
bir  jihati,  mavjud  varaqlardagi  harflar ketma-ketligi turk runiy 
xatida ham aniq alifbo qoidasi amal qilinganini ko‘rsatadi. 
Alifbolarni  o‘zaro  qiyoslash  turk  runiy  xatida  hali  biz 
bilmagan harflar tizimi bor ekanligidan dalolat beradi. Demak, 
ko‘kturk  alifbosidagi  harflar  soni  to‘rt  unli  va  o‘ttiz  to‘rt 
undosh (bari 38 ta) dangina iborat emas, balki ancha ortiqdir.