Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
UYG‘UR YOZUVI 
 
Hozirda  “uyg‘ur  yozuvi”  deb  yuritilayotgan  qadimgi  turk 
alifbosi  o‘tmishda  turlicha  atalgan.  Mahmud  Koshg‘ariy 
o‘zining  “Devonu  lug‘atit  turk”  asarida  uni  “turkcha  yozuv” 
deb atagan (MK.I.47,65). Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning 
o‘g‘li  Badiuzzamonga  yozgan  maktubida  xatlarning  o‘qish 
uchun  qulay  yo  qiyinligi  to‘g‘risida  fikr  yurita  turib,  uyg‘ur 
xatini  ham  eslaydi;  uni    türkčä  xat  deya  tilga  oladi.  Navoiy 
yozadi:  Yana  ul-kim,  har  türlüg  arzadāšt-kim,  yuqarï  bitilsä, 
nasxta’liq  xatï  bilä andaq  xānā  bitilsä-kim, oqurda oqur kišigä 
tašviš  tegmäsä,  türkčä  xat  bilä  xud  aslā  bitilmäsäki,  bu  bābda 
dağï qavle bar (Mun.794a.3–4). 
Yozma  manbalarda tarixchilar,  o‘sha davrning adabiyot va 
ilm egalari uni “uyg‘ur xati” yoki “mo‘g‘ul xati” ham deganlar. 
Jumladan,  XIII  asrda  yashab  ijod  etgan  forsigo‘y  shoirlardan 
biri Puri Bahoi Jomi o‘z qasidalaridan birida uni “uyg‘ur xati” 
(xatt-i uyğurî) deb atagan (Sertkaya 1977,19). She’rning uyg‘ur 
xati tilga olingan bayti shunday:  
Kāmān turraxāi tu čun kilki baxšiyān, 
Kardan mašq barruhi tu xatt-i uyğurî.   

---

 
89
 Mazmuni: 
Sening kokillaring baxshilarning qalami kabidir, 
Yuzingda go‘yo uyg‘ur xatini mashq qildilar. 
Mashhur  tarixchi  Ibn  Arabshoh  “Ajoibu-l-maqdur  fi 
navoibi  Taymur”  otli  asarida  uni  “uyg‘ur  xati”  (Рустамов 
1976,39), “Fokihatu-l-xulafo” asarida esa “mo‘g‘ul xati” degan 
(Meлиоранский 1900,XLV).   
Istanbuldagi  Ayosofiya kutubxonasida saqlanayotgan 4757 
raqamli  Abdulrazzoq  baxshi  ko‘chirgan  majmuaning  birinchi 
betiga  arab  tilida  bir  qayd  bitilgan  bo‘lib,  unda  mazkur  yozuv 
“mo‘g‘ul  xati”  (alxattu-l-moğulî)  deb  atalgan.  Qaydning 
mazmuni  shunday:  “Mo‘g‘ul tilida  mo‘g‘ul  xati  bilan tuzilgan 
o‘gitlardan  iborat  risolalar  majmuasi  hamda  mo‘g‘ul  tili  va 
mo‘g‘ul xatidagi “Mahzunu-l-asror” kitobi – ularning har ikkisi 
turkiydadir” (qarang: Arat 1992,LXIII).      
“Hibatu-l-haqoyiq”ning 
arab 
yozuvida 
bitilgan 
S 
qo‘lyozmasining  boshlanishiga  Adib  Ahmad  asarining  tub 
nusxasi  va  mo‘g‘ul  xati  (ya’ni  uyg‘ur  yozuvi)    bilan  bog‘liq 
kerakli  bir  ma’lumot  yozib  qo‘yilibdi.  Arab  tilidagi  ushbu 
qaydning  ma’nosi  shunday:  “Mo‘g‘ulcha  “Hibatu-l-haqoyiq” 
(kitobi)  nasihat  va  tasavvufga  bag‘ishlangan.  (Mo‘g‘ul  xati) 
suryoniy  xatining  bir  turidir.  Injil  ana  shu  (suryoniy)  xatda 
bitilgan” 
(qarang: 
Arat 
1992,CXVII). 
Ushbu 
qaydda 
“mo‘g‘ulcha  “Hibatu-l-haqoyiq”  (kitobi)”  deyilganda,  aftidan, 
asarning  tub  nusxasi    mo‘g‘ul  (uyg‘ur)  xatida  ekanligi,  arab 
yozuvli  ushbu  nusxa  esa  o‘shandan  ko‘chirilgani  ko‘zda 
tutilmoqda. “(Mo‘g‘ul xati) suryoniy xatining bir turidir” degan 
jumlada  uyg‘ur  yozuvining  suryoniy  yozuvi  bilan  o‘zakdosh 
ekanligiga  ishora  bor.  Chunki  suryoniy  yozuvi  ham  oromiy 
yozuvidan o‘sib chiqqan.