|
Temuriylar davlatining rasmiy yozuvi
Temuriylar davri madaniyati, ijtimoiy-siyosiy hayotida,
turkiy adabiyot va adabiy tilining takomili, adabiy til yozma
90
me’yorlarining, yozma uslublarining muayyan qolipga tushuvi
va turkiy matnchilikning rivojida uyg‘ur yozuvining ulushi
katta bo‘ldi. Qadimgi turk yozuv an’anasini saqlab, turk islom
dunyosida uyg‘ur xatini so‘ng bor qo‘llagan ham temuriylar
edi. Temurbek o‘z davlatining rasmiy ishlarida, ichki hamda
xalqaro diplomatik munosabatlarda, badiiy adabiyot sohasida,
bilim kishilari orasida uyg‘ur xatining keng amal qilishiga
hayrixohlik qildi va buning ijrosiga katta e’tibor qaratdi.
Temuriylar davrida uyg‘ur xati turkiy yozma til (“chig‘atoy
turkiysi”)ning yetakchi, butun bir saltanatning ish yurituvchi
rasmiy yozuviga aylandi. Uyg‘ur xati Temuriylar davlatining
rasmiy yozuvi edi.
Chig‘atoy xonlari zamonida uyg‘ur xatining keng amal
qilganligi tarix kitoblarida ham qayd etib o‘tilgan. Mashhur
tarixchi Ibn Arabshoh o‘zining “Ajoibu-l-maqdur fi navoibi
Taymur” deb atalgan kitobida uyg‘ur xatining tarixi to‘g‘risida
yaxshi
ma’lumot
keltirgan.
Tarixchi
yozadi:
“Ular
[chig‘atoyliklar – Q.S.] o‘zlarining tilxat, maktub, farmon, xat,
kitob, bitim, solnoma, she’r, qissa, hikoyat, hisob, xotira va
devonga tegishli hamma ishlarini, chingizona tuzuklarini shu
yozuvda yozadilar. Bu yozuvni yaxshi bilgan ularning orasida
xor bo‘lmaydi, chunki bu ularda rizq ochqichidir” (Рустамов
1976).
Yozuv madaniyati tarixida temuriylar davri uyg‘ur va arab
yozuvlarining yonma-yon (parallel) qo‘llanilganligi bilan
ahamiyatlidir. Muhimi, o‘sha kezlar uyg‘ur xatining mavqei
arab yozuvidan oz emasdi. O‘sha chog‘lardan qolgan turkiy
adabiy asarlarning qo‘lyozmalari uyg‘ur va arab yozuvlarida.
Yodgorliklarning eski, qadimiy qo‘lyozmalari ko‘proq uyg‘ur
xatida bitilgan bo‘lsa, keyingi davrlarga tegishlilari arab
xatidadir.
Uyg‘ur yozuvi qo‘llanilmay qo‘ygach, xon va beklarning
kutubxonalarini demaganda, qora ulus qadimgi turkiy
yozuvdagi kitoblarni saqlashga urunmagan chog‘i. Shuning
91
uchun ham ularning ko‘pi yo‘qolib ketgan. Ehtimol, temuriylar
zamonida yaratilgan asarlarning ko‘proq keyingi, arab xati
bilan ko‘chirilgan nusxalarigina saqlanganligi shundandir?
Nima bo‘lganda ham, o‘sha davrning yozuv madaniyati
to‘g‘risida aniq-taniq xusosa chiqarishga yetarli material bor.
Yozma manbalarga tayanadigan bo‘lsak, Temurbek ko‘zi
tirikligida o‘z yorliqlarini, muhim bitiglarini uyg‘ur xatida
yozdirganligi ayon bo‘ladi. Ana shunday manbalardan biri o‘z
davrining ulug‘ obidasi sifatida tarixda qolgan.
Turonning sultoni Temurbek yetti yuz to‘qson uchinchi
yilning ko‘klamida (=1391 yilning apreli) To‘xtamishxonga
qarshi yurish boshladi va bu xususda xotira qoldirmoq istagida
toshga bitig yozdirdi. Temur yozdirgan ayni bitigning bitilish
tarixi to‘g‘risida Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali
Yazdiy ham o‘z zafarnomalarida ma’lumot berganlar. Mazkur
bitigtosh 1937 yili Ulug‘ tog‘dagi (Shimoliy Qozog‘iston)
Qarsaqbay koni yaqinidan, o‘rnatilgan joyidan topilgan. Hozir
Sankt-Peterburg Davlat Ermitajining O‘rta Osiyo xalqlari
san’ati va madaniyati bo‘limida saqlanmoqda.
Sultonning nomidan yozilgan bitig o‘n bir satrli bo‘lib, ilk
uch qatori arabcha, keyingi sakkiz satri uyg‘ur xati bilan turkiy
tilda (“chig‘atoy turkiysi”da) bitilgan. Arabcha xatning birinchi
qatori basmala, keyingi ikki satri oyat. Uyg‘ur harfli turkiy
matn, nisbatan, yaxshi saqlangan (qarang: Содиқов 2009,70
–
71). U shunday o‘qiladi: Tarix yeti yüz toqsan üčtä, qoy yïl
yaznïŋ ara ay Turannïŋ sultānï Temür-beg üč yüz miŋ čerig
bilä islām üčün Toxtamïš xanï (?) xanïğa yorïdï. Bu yergä yetip
belgü bolsun tep bu tobanï qopardï. Teŋri nisfat bergäy inšalla.
Teŋri el kišigä rahmat qïlğay, bizni duā bilä yād qïlğay.
Eski o‘zbek tilidagi ushbu matn hozirgi tilimizdan bir oz
farqli. Matndagi yaz so‘zi “ko‘klam, bahor” degan ma’noni
beradi. Bu so‘z hozirgi bolalar qo‘shig‘idagi “Laylak keldi yoz
bo‘ldi” jumlasida ham saqlanib qolgan. Matnda yana el kiši
birikmasi ham bor. Bu o‘rinda el – “yurt, mamlakat”, el kiši esa
92
ruschadagi “grajdanin” degan tushunchani beradi. Bitigdagi
töbä so‘zi “yodgorlik, bitigtosh” anglamidadir. Bitigning
e’tiborni tortadigan yana bir xususiyati, undagi ta’rix (sana) asl
turkiy qolipda: avval yil (hijriy va muchal tartibida), so‘ng oy,
kun ketma-ketligidadir.
Amir Temur bitigda Temür-beg deb tilga olingan. Bu
ismdagi beg uning darajasidir. U “amir”ga to‘g‘ri keladi.
Uyg‘ur, arab yozuvlarida [k] va [g] tovushlari bir harf bilan
ifoda etilganligi ma’lum. Muhimi shundaki, “Qutadg‘u
bilig”ning arab yozuvli namangan nusxasida ora-chora beg
so‘zidagi “kof” harfining ustiga uch nuqta qo‘yib ketilgan. Uch
nuqtasi bu so‘zning [g] bilan o‘qilganiga dalil. Demak, yozma
yodgorliklar tilida bu so‘z bek emas, beg deb o‘qiladi.
Yuqoridagilarni nazarda tutgan holda, bitigning mazmuni
shunday bo‘ladi: “Tarix yetti yuz to‘qson uchda, qo‘y yil,
ko‘klamning ora oy(ida) Turonning sultoni Temurbeg uch yuz
ming qo‘shin bilan islom uchun To‘xtamish xon(ning)
xonligiga yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo‘lsin deb ushbu
bitigtoshni yozdirdi. Tangri (bizga) nisfat [ya’ni to‘g‘rilik,
insof] bergay inshoolo. Tangri fuqaroga rahm qilg‘ay, (el) bizni
duo bilan yod qilg‘ay”.
U. Sertkaya uyg‘ur yozuvli matnning birinchi jumlasini
Tïrïx yedi yüz toqsan üčtä qoy yïl yerniŋ uğanï turannïŋ sultānï
Temür-bek üč yüz miŋ čerik bilä ismi üčün toqtamïš qanqa
bulğar qanïqa yorïdï ko‘rinishida o‘qib, turkchaga “Tarih yedi
yüz doksan üçte, Koyun yıl(ında), yerin (cihanın) sahibi,
turanın sultanı Temür Bey, üç yüz bin asker ile, ismi (islam?)
için Toktamış Han’a, Bulgar Hanı’na yürüdü” deb tarjima
qilgan (Sertkaya 2007,36–37).
E’tibor bersangiz, bitigda Temurbek o‘z saltanatini Turan
deb atamoqda. Temurbek mamlakati aslida shunday atalgan.
Matnda hukumdor o‘zini Turannïŋ sultānï, otini esa Temür-beg
degan: Turannïŋ sultānï Temür-beg. Sultonning oti turkiy
tildagi boshqa hujjatlarda ham shunday. Masalan, Sulton Abu
93
Saidning uyg‘ur yozuvli vasiqasida u Sāhibqirān Temür-beg,
Do'stlaringiz bilan baham: |
