Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

I
II
III
IV
2 
3 
6-rasm. Qaytar.i|uii m joylashtirish. 
1. 1 yarusda joylashtirish; 2 -2 yarusga joylashtirish
, 
3- ко p yarusli joylashtirish. 

---

47 
Ш-ВОВ. AGROTEXNIK OMILLAR BILAN BOG„LIQ TAJRIBALAR 
MA‟DANLI 0„G„ITLAR BILAN DALA TAJRIBALARI OLIB BORISH 
Mineral o„g„itlarning samaradorligi tuproqning turiga, tuproq tarkibidagi 
oziqa elementlari shakllariga, turiga va ulaming miqdoriga, sug'orish usuliga, 
rejimiga va sug'orish sxemalariga ham bog'liqdir. Shuning uchun ma‟danli o'g'itlar 
bilan tajriba o'tkazishda, shularga e‟tibor berish kerak. 
Dala ekinlarining o'sishi va rivojlanishi birinchi navbatda ulami oziqlanishi 
bilan bog'liq. Shu tufayli dala ekinlarining oziqlanishi bilan bogMiq ilmiy 
tadiqotlar olib boorish eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. 
Ekinlami mineral oziqlantirishda birinchi navbatda tuproq unimdorligi, 
eqinlaming ehtiyoji va o'g'itlami o'zlashtirish koeffisienti hisobga olinadi. 
Tuproq-iqlim sharoitlari, o'g'it me‟yori, ekin navi va boshqalar ta‟sirida oziq 
moddalarining olib ketilishi o'zgarib turadi. Shu sababli turli tuproq-iqlim 
sharoitlarida o'g'itlar bilan olib boriladigan dala izlanishlarini o'rganish intensiv 
dehqonchilik yuritishda dolzarb deb qarash kerak. 
Mineral o'g'itlar bilan bog'liq tajribalami to'g'ri olib borish uchun eng avvalo 
tajriba sxemasini to'g'ri tuzish, bunda o'rganilayotgan variantlami to'g'ri tuzishga 
aloxida e‟tibor berilishi lozim. 
Tajribada variantlami mutloq nazorat varianti va o'rganilayotgan variantlarga 
ajratiladi. Odatda mutloq nazorat variant sifatida mutloq o'g'it solinmagan variant 
belgilanadi, o'rganilayotgan variantlar esa tadqiqotchining maqsadiga ko'ra 
turlicha boMishi mumkin. Biroq bunda variantlar bir biridan sezilarli farqlanishi 
maqsadga muvofiq. Masalan: 
1
-variant 
(mutloq nazorat) o'g'itsiz 
2
-variant 
N 
3-variant 
P 
4-variant 
К 
5-variant 
NPK 

---

0
„g„itlar me‟yori o„rganilganda me‟yorlar o„rtasidagi nisbar (farq) bir xil 
bo„lishi lozim 
Masalan azotli o„g„itlar shrganilganda bu quyidagicha ko'rinishda boMadi: 
1-
variant (nazorat) o„g„itsiz 
2-
variant N- 50 kg/ga 
3
- variant N-100 kg/ga 
4-
variant N-150 kg/ga 
5-
variant N-200 kg/ga 
6-
variant N-250 kg/ga 
1-jadval 
Tajriba statsiyasi sharoitida yerga o„g„it solib, o„tkaziladigan dala tajribasini 
8-10
variantda o„tkazish maqsadga muvofiq boMadi, lekin xo„jaliklarda, ishlab 
chiqarish sharoitida esa ko„pi bilan 2-3 variantda bajarilsa, yaxshi natijaga 
yerishish mumkin. 
Biroq tajriba dalasining umumiy maydoni 10 gektardan oshmasligi kerak. 
ICichik maydondagi va xususan kompleks ravishda oMkaziladigan tajribalarda 
paykal yuzasida 50 dan 100 kvadrat metrgacha olishga yoM qo„yiladi, ammo bu 
yerdagi hamma ishlami mexanizmlar bilan oMkazish 
imkoni boMishi kerak. Kichik maydonda oMkaziladigan tajribalarda qaytariqlar 
sonini (p) 
6
tagacha va undan ham ko„proqgacha oshirish, katta maydondagi 
tajribalarda aksincha ikki martaga qadar kamaytirish mumkin. 
Dala tajribasini qo„yish uchun dastlabki tuproq na‟munalari, hamma variant 
va qaytariqlardan 1 metrgacha (ayniqsa azot balan bogMiq tajribalarda) olinib, 
Asosiy qishloq xo„jalik ekinlari tomonidan oziqa elementlarining olib ketilishi, 
1
t maxsulot bilan, kg 
№
Ekinlar turi
Asosiy
maxsulot
Asosiy maxsulot (oraliq maxsulot 
ham birga) bilan birga chiqib 
ketadigan
Azot, fosfor va 
kaliyning o„zaro 
nisbati
azot
fosfor
kaliy
1
Kuzgi bug doy
don
35
12
26
3,0:1:2,2
2
Bahorgi bug'doy
don
38
12
25
3,2:1:2,1
3
G„o„za
Paxta
45
15
50
3,0:1:3,3
4
Arpa
don
27
11
24
2,5:1:2,2
5
Makkajo„xori
don
34
12
37
2,8:1:3,0
6
Grechixa
don
30
15
40
2,0:1:2,7
7
Zigir
tola
80
40
70
2,0:1:1,8
8
Kartoshka yertaki
tuganak
5,0
1,5
7,0
3,3:1:4,7
9
Kartoshka kechki
tuganak
6,0
2,0
9,0
3,0:1:4,5
10
Qand lavlagi
ildiz meva
6,0
2,0
7,5
3,0:1:3,7
11
Makkajo„xori
ko„k massa
2,5
1,2
4,5
2,1:1:3,8
12
Karam
karambosh
3,4
1,3
4,4
2,6:1:3,2
13
Sabzi
ildiz meva
3,2
1,2
5,0
2,7:1:4,2
14
Pomidor
meva
3,2
1,1
4,0
2,9:1:3,6
15
Bodring
meva
2,8
1,4
4,4
2,0:1:3,1
16
Piyoz
piyoz bosh
3,7
1,3
4,0
2,8:1:3,1
17
Mevali daraxtlar
meva-cheva
5,0
3,0
6,0
1,7:1:2,0
18
Tok
uzum
1,7
1,4
5,0
1,2:1:3,6

---

49 
hamma ozuqa elementlari aniqlansa ma‟lumotlar yanada toMiq boMadi. 
Ko„rsatkichlami solishtirish oson boMadi. 
Mineral o„gMtlar bilar bogMiq boMgan dala tajribalarida umuman o„gMt 
berilmasdan oMkaziladigan, nazorat qilinadigan variant boMib qolgan 
variantlardan olingan ma‟lumotlar shu variant ma‟lumotlari bilan solishtiriladi. 
Ba‟zi hollarda tajribadan olingan ma‟lumotlami uzoq yillar davomida o„gMt 
berilmasdan kelayotgan mutloq nazorat variantlar bilan solishtirilsa, maMumotlar 
yanada mazmunli va qimmatli boMadi. 
0„gMt qoMlab olib berilayotgan tajribalarda asosiy mezon hisoblangan 
mineral o„gMtlami tuproq muhitiga va o„simliklarga ta‟siri o„rganilganligi uchun, 
tajriba qo„yishdan oldin, maydon bir necha boMaklarga taxminan boMinib, 
kamida 15-20 joyidan har xil qatlamlardan tuproq na‟munalari olinib, analiz 
qilinadi. Hozirda, tuproqning haydov ostidagi qatlamida ham ozuqa moddalar 
miqdorining ortib ketishi va shu qoMlanilgan mineral o„gMtlaming tuproqning 
pastki qismlariga ham oMishini hisobga olib, tuproq na‟munasi kamida 1 
metrgacha aniqlansa, maqsadga muvofiq boMadi. Olingan tuproq na‟munalari 
tarkibidagi gumus, nitrat, ammiak, umumiy azot, xarakatchan fosfor va 
almashinuvchi kaliy miqdorlari aniqlanadi. Tajribaning maqsadiga qarab, tuproq 
tarkibidagi boshqa kimyoviy elementlar (kalsiy, natriy, umumiy fosfor, kaliy va 
boshqalar), sho„rlanishga moyil tuproqlarda esa quruq qoldiq, sulfat va xlor 
anionlari ham aniqlanishi mumkin. 
Dala sharoitida oMkaziladigan tajribalami nitrat, ammiak va fosfor rejimlari 
ustida agroximiya kuzatish ishlari bilan bogMiq olib borish kerak. Bu kabi 
kuzatishni o„simlikning rivojlanishidagi ma‟lum davrga; g„o„za uchun, ekish 
davriga, 2-4 chin barg chiqarish davriga, shonalash, gullash, hosil tugish va 
pishishi davrlariga belgilash kerak. G„alla-don ekinlarida, ya‟ni bug„doyda 
to'planish, nay chalash, boshoq chiqarish, gullash va pishish fazalariga boMinadi. 
Ma‟danli o„gMtlami yillik me‟yorini taqsimlashda ham shu vegetatsiya fazalarida 
o„simliklami qaysi ozuqa elementlariga talabi hisobga olinadi. 
Dala tajribalarida mineral o„gMtlarining yillik me‟yori va ulami 
taqsimlashdan boshqa turdagi tajribalarda, ya‟ni qullanilayotgan mineral 

---

50 
o„g„itlarning turlari va qoMlash chuqurliklari o'rganiladigan boMsa, u holda 
rnaMum turdagi o„gMtlar va ularning qoMlash chuqurligi alohida variantlarda 
o„rganiladi. Qolgan turdagi tajribalarda qoMlanilayotgan ma‟danli o„gMtlar va 
ulaming chuqurligi bir xilda qoMlaniladi. QoMlaniladigan mineral o„gMtlaming 
turiga qarab, ularning fizik to„q holatdagi me‟yori ishlab chiqiladi hamda 
hujjatlarga batafsil yozib boriladi. Mineral o„gMtlami qoMlash texnikasi, ya‟ni 
solish chuqurligi va himoya kengligi ekinlaming ekish sxemasiga bogMiqdir. 
G„o„zaning qator oraligM 60 sm. boMganda, birinchi oziqlantirishni 
g„o„zaning yoniga, ya‟ni qatordan 8-10 sm. qochirib egat tubidan 3 sm 
chuqurlikka berish mumkin. Qolgan oziqlantirishda esa egat o„rtasiga egat 
tubidan 3-5 sm. chuqurlikka berilsa maqsadga muvofiq boMadi. Qator oralari 90 
sm. boMganda esa yillik me‟yomi birinchi va ikkinchi oziqlantirishda qatorning 
yoniga, egat tubidan 3-5 sm. chuqurga solinadi. 
Mineral o„gMtlar tuproq namida yerib, ionlarga parchalanadi. 0„simliklar shu 
mineral o„gMtlami anion va kation shakllarida o„zlashtiradi. Mavjud ionlar tuproq 
nami bilan faqat vertikal holda harakat qilmasdan gorizontal holatda ham 
harakatda boMadi. Shuning uchun bir variantga qoMlanilgan mineral 
o„gMtlaming ta‟siri yonidagi variantdagi o„simliklarga oMmaslik uchun 
variantlar chetidagi qatorlar, himoya qatorlari sifatida ajratiladi. Agar variantdagi 
jami qatorlar soni 
8
ta boMsa har ikkala tomonidagi 
2
tadan qatorlar himoya 
qatorlari sifatida ajratiladi. 0„rtadagi 4 ta qator esa, hisobga olinadigan qatorlar 
deb yuritiladi. 
Ma‟danli o„gMtlar bilan bogMiq boMgan dala tajribalarida tajriba tizimida 
ozuqa elementlarining yillik me‟yori sof holda beriladi. Shuning uchun mineral 
o„gMt shaklida yoki fizik to„q holdagi me‟yorini berishda xo'jalikda mavjud 
boMadigan mineral o„gMtlaming turini hisobga olish shart, chunki mineral 
o„gMtlar tarkibidagi ozuqa moddalar miqdori har xildir. Ammiakli selitra