Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Tajribada variantlar va takrorlanishlarni joylashtirish 
Dala tajribasida -variantlami joylashtirish.
Dala tajribalari olib borishda 
variantlami to„g„ri joylashtirish muhim tadbirlardan biri hisoblanadi. Variantlami 
joylashtirishda eng avvalo variantlar soni, har bir variantning maydoni va tajriba 
uchun ajratilgan maydon kattaligi hisobga olinadi. Dala tajribasi olib borishda 
asosan variantlami uch xil joylashtirish usuli qo„llaniladi. Bular : 
-standart joylashtirish, 
-sistematik joylashtirish (tartibli), 
-rendamizatsion joylashtirish (tartibsiz), 
3 

---

40 
Variantlami joylashtirishning standart usuli tajribada standart va nazorat 
variantlami tez-tez , odatda 1-2 yoki 3-4 variantdan keyin takrorlanib turish 
xususiyati bilan ajralib turadi. Ya‟ni , tajribada o'rganilayotgan variantlar soni 
kam boMsa tez-tez har 1-2 variantdan keyin, variantlar soni ko„p bo„Isa uzoqroq 
3-4 va 5-6 variantdan keyin standart variant joylashtiriladi. 
Variantlami standart joylashtirish
Variantlami standart joylashtirish ko„proq seleksiya va urug„chilik bilan 
bogMiq tajribalarda qoMlaniladi. Ayniqsa Davlat va nazorat nav sinash 
uchastkalarida bu usul keng qoMlaniladi. Shuningdek standart usulni agrotexnik 
dala tajribalarda ham qoMlash mumkin. 
Standart usuli dala tajribalarida tuproq unumdorligi muttasil o„zgarib turishi 
va bir biriga yaqin joylashgan delyankalar o„rtasida korrelyasion bogManish 
boMish metodikasiga asoslanadi. 
Standart usulida har bir variant o„ziga yaqin boMgan kontrol variant bilan 
taqqoslanadi. Ya‟ni, yer maydonining tuproq unumdorligini o„zgarishi hisobga 
olgan holda funksiyalaming oraliq sonini topgan holda nazorat variantining 
hosildorligi chiziqli interpolyasiya usulida aniqlanadi. Variantlami standart 
usulida joylashtirish eng sodda va oddiy usullardan biri boMib, unda tuproq 
unumdorligida kuzatilib turadigan o„zgarishlar ma‟lum darajada qoplanib turiladi. 
Shuningdek bu usulda olib boriladigan tajribalarda xatolik darajasi minimumga 
yaqinlashadi. 
Har bir o'rganilayotgan variant oldida standart variantli joylashtirish bir 
qarashda navlar samaradorligi va agrotexnik tadbirlar to„g„risida eng aniq baho 
beradigandek ko„riladi. Biroq, standart usulini qoMlash va qiyosiy baholash 
amaliyoti ulaming sezilarli kamchiligi mavjudligini ko„rsatadi. Bunda: 
•
Birinchidan, har doim ham yonma-yon joylashgan delyankalar 
o„rtasida korrelyasion bogMiqlik boMavermaydi; 
•
Ikkinchidan, variantlar soni ko„p boMganda (10-12 donadan ortiq) 
tajribada o„rganilayotgan variantlar bir biridan uzoqroq joylashtiriladi va bunda 
ulami taqqoslash qiyinlashadi;
St
St
st
st
St

---

41 
II
I
•
Uchinchidan, standart usul koMamining kattaligi bilan ajralib turadi 
va unda yerdan foydalanish samaradorligi yuqori boMmaydi, ayniqsa variantlar 
soni ko„p boMgan sharoitda bu holat yaqqol namoyon boMadi. 
Keltirilgan kamchiliklar dala tajribalarida variantlami standart usulida 
joylashtirishni keng tarqalishiga asosiy to„siq boMdi. Bitta yoki ikkita 
o„rganilayotgan variantdan keyin standart variantni joylashtirish, sistematik 
ravishda standart variant bilan vizual taqqoslash orqali nisbatan istiqbolli duragay 
va navlarni ajratib olish imkoniyatiga ega boMamiz. Dala tajribalarida variantlami 
joylashtirish bo„yicha eng keng tarqalgan usul bu- variantlami sistematik , ya‟ni 
tartibli joylashtirish usuli hisoblanadi. Ayniqsa bu usul agrotexnik tajribalarda 
keng tarqalgan. Variantlami sistematik usulda joylashtirish-deganda tajriba 
bo„yicha variantlami shunday joylashtirishga aytiladiki, unda variantlar 
qaytariqlar bo„yicha ma‟lum tartibda sistematik joylashtiriladi. Variantlami 
sistematik joylashtirishning bir necha bir necha turlari mavjud boMib, assosa ikki 
xil usuli : variantlami bir yarusda ketma -ket joylashtirish va bir kecha yarusda 
shaxmat usulmda joylashtirish usuli qoMlaniladi. Dala tajribalarining nisbatan 
oddiy usuli variantlami bir yarusda ketma-ket joylashtirish usuli .Bu usulda 
variantlar bir yarusda barcha qaytariqlar bo'yicha oldindan tadqiqotchi tomonidan 
belgilangan tartibda joylashtiriladi.Bunda tashkiliy-texnik omillar : ya‟ni, 
tuproqqa ishlov berish, oziqlantirish, ekish, parvarish qilish hosilni yigMb terib 
olish va boshqalar hisobga olinadi.Agar 7 variantli dala tajribasining birinchi 
qaytarigMda variantlar 1, 2, 3, 4, 5, 
6
, 7 tartibda joylashtirilgan boMsa , qolgan 
boshqa qaytariqlarda ham shu tartibda joylashtiriladi.