Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

Dala tajribasida variantlami sistematik joylashtirish 
IV 
Shaxmat usulida joylashtirilganda variantlaming ketma-ketligi qaytariqlar 
bo„yicha suriladi. Keyingi yaruslarda variantlami joylashtirishda qancha 
delyankaning surilishini aniqlash uchun, tajribadagi variantlar sonini yaruslar 
soniga boMinadi. Masalan, olti variantli tajribada 
II 

---

42 
delyankalar ikki yarusda joylashtirilsa, ikkinchi yarusda uchtaga (6:2=3), uch 
yarusdi joylashtirilganda esa 
2
taga suriladi. 
Tajribada variantlami sistematik joylashtirish nisbatan keng tarqalgan 
usullardan biri. Bu usulning boshqa usullardan ustunligi -uning qulayligidadir. 
Kamchiligi esa - ayrim hollarda variantlar bo„yicha kutilmagan noto„g„ri natijalar 
boMish ehtimoli mavjud. Shuningdek tajriba natijalarini statistik tahlil qilishning 
ishonchsizligi. Shu tufayli ko„pchilik xorijiy davlatlarda so„ngi yillarda 
variantlami sistematik joylashtirish usul ini qo‟llash kamayib bormoqda. Faqat 
olingan natijalami statistik tahlil qilish shart bo„lmagan tajribalarda qoMlaniladi. 
Tajriba dalasida variantlami tartibsiz joylashtirish usuli 
-rendamizatsiya
deb 
ataladi. Tajriba dalasida variantlami qaytariqlar bo„yicha oddiy rendamizatsion 
joylashtirish quyidagi ko„rinishda aks etadi. 
I qaytariq II qaytariq III qaytariq IV qaytariq 
6,
3,5,2, 1,4 2, 5,4, 5, 1,3 1,2, 5, 3,6,4 3,4,2, 1,6, 5 
Variantlami rendamizatsion joylashtirish 
Rendamizatsiya texnikasi.
Rendamizatsiyaning nisbatan qulay usuli 
quyidagilardan ibarat.Dastlab variantlar sonlar bilan raqamlanib yoki harflar bilan 
belgilab chiqiladi. Bu belgilar bir xil kartochkalarga yoziladi. So„ngra 
kartochkalar yaxshilab aralashtirilib bittadan ochib chiqiladi. Variantlar 
qaytariqlar bo„yicha kuraga ko„ra chek ochishga asoslanib, tasodifiy tarzda 
joylashtiriladi. Har bir qaytariq uchun aldoxida rendamizatsiya olib boriladi. 
Bugungi kunda zamonaviy rendamizatsiya usullari, xususan tasodifiy sonlar 
jadvallari ishlab chiqilgan. Raqamlar tasodifiy joylashtirilganda, uning mohiyati 
0, 1,2, 3, 4, 5, 
6
, 7, 
8
, 9 dan iborat sonlar xech qanday konuniyatga asoslanmagan 
holda joylashtiriladi. Shu bilan birga bu sonlardan har biri har bir sahifada 
tahminan bir xil 
0.1
marta ehtimoli bilan takrorlanadi. Variantlami 
rendamizatsiyalashda ...jadvaldagi tasodifiy sonlardan foydalanish tartibini misol 
bilan ko„rib chiqamiz. 
To„rtta qaytariqdan iborat olti variantli dala tajribasini ko„yilishini 
rejalashtiramiz. Variantlami 1, 2, 3, 4, 5, 
6
sonlari bilan belgilab chiqamiz va 
jadvalga ko„ra variantlami qaytariqlar bo„yicha joylashtirish tartibini belgilaymiz. 
Buning uchun jodvalning hoxlagan saxifasidan tasodifiy sonlarni tavakkal qalam 
bilan belgilab hisobdagi boshlang„ich joy va jadvalda mavjud boigan variantlar 
tartib sonlarini chikishiga ko„ra davom ettiramiz, agar variantlar to„liq chikmasa 
oxirgi sondan boshlab teskari yo„nalishda belgilanadi. Faraz qiling, biz jadvalning 
birinchi saxifasidagi 
6
sonini tanladik. Shu tartibda harakat qilib quyidagi 

---

43 
rendamizatsiyaon tartibsiz joylashtirishni hosil qilamiz 
6
, 3, 5, 2, 1, 4,Oxirgi 
delyankadagi variant nomeri (bizda 4) avtomatik tarzda yozib qo‟yiladi, 
qaytariladigan va 
6
sonidan yuqori sonlar o'tkazilib yuboriladi. 
Ikkinchi, uchinchi va to„rtinchi kaytariqlar uchun hakm variantlar shu 
tartibda tartibsiz joylashtiriladi. Buning uchun har bir qaytariq uchun 
boshlang„ich sonni belgilab olish tavsiya etiladi. 
Natijada variantlami qaytariqlar bo„yicha joylashtirish quyidagi ko„rinishda 
aks etadi. 
I qaytariq 
II qaytariq 
III qaytariq IV qaytariq 
6,
3,5, 2, 1,4 2, 5, 4, 5, 1,3 1,2, 5, 3,6, 4 3,4,2, 1,6,5 
SHunday kilib, birinchi qaytariqning birinchi delyankasiga 
6
variantni 
joylashtirishimiz kerak, ikkinchi delyankaga 3 variantni, uchinchi delyankaga 5 
variantni va xakazo. 
Tartibsiz takrorlanish uslubi (to „liq rendamizatsiya).
Dala tajribasida 
rendamizatsiyaning zamonaviy usullari ichida eng soddasi tartibsiz , sharoitlami 
tartibsiz holatda , variantlami qaytariqlar bo„yicha aralashtirib butunlay tasodifiy 
joylashtirish. Masalan, 3 variantdan iborat 4 qaytariqli tajriba ko„yilishi 
rejalashtirilgan. Ajratilgan dala maydoni 12 delyankaga bo„linadi (3x4=12) va 
tasodifiy sonlar jadvalga ko„ra variantlami qaytariqlar bo„yicha har bir variant 4 
tadan delyankaga joylashadigan holatda ajratiladi.

---

4-
rasm. 
3 variantni 4 ta qaytariqlarda to „liq rendamizatsiya usulida 
joylashtirish.