Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

„ Ях 2 х £ х Г х / 7 х Г 1 4 7х 2 х3 . 1 4 х 0 . 8х ] 0 х 3 .6 _
С/= ---------------------------- = ------------------------------------- 
2.392кг
 
10000
10000 
Bu miqdor jami o„g„it o„tkazgichlardan tushadigan o„g„it miqdori boMib, bitta 
o„g„it o„tkazgichdan tushadigan o„g„it miqdorini aniqlash uchun bu ko„rsatkichni jami 
o„g„it o„tkazgichlar soniga boMish kerak.
0„g„it o„tkazgichlar soni to„rtta boMsa2,392 kg: 4 = 0,598 - 0,600 kg = 600 gr ni 
tashkil etadi. Demak, traktor g„ildiragini ko„tarib 10 marotaba aylantirilganda har bir 
o„g„it o„tkazgichdan 600 gr dan ammiakli selitra tushsa, u holda har gektar maydonga 
50 kg dan sof holda azot tushadi.
Dala tajribalarida o„g„itlagich moslamalarini yanada soddaroq usul bilan ham 
sozlash mumkin. T - 28x4 tarktorini g„ildirak aylanishining uzunligi 4,5 metr bo„lib, 
10 marotaba aylantirilganda 45 metr masofani bosib o„tadi. Ekinlarning qator orasi 90 
sm boMganda 4 ta qatoming kengligi 3,6 metrni tashkil etadi. Taraktor gMldiragi 10 
marotaba aylanganda o„gMt solinadigan maydon 45 x 3,6 m = 162 m
2
ga teng 
boMadi. MaMumki, yuqoridagi misolimizdek, har gektar maydonga sof holda 50 
kgazotdan solish uchun mavjud boMgan ammiakli selitradan 147 kg solish kerak. 

---

5 5
Demak, 1 ga (10000 m
2
)ga 147 kg ammiakli selitra solinsa, 162 m
2
ga kancha 
solinishi kerakligini aniqlab topamiz.
. 
X&2 X 147 
10000m
2
-147 
X = 
= 2,390 : 4 - 600 gr.
162 m
2
- x
Agar o„gMt oMkazgichlar soni 4 ta boMsa, har bir o„gMt oMkazgichdan 
tushishi kerak boMgan o„gMt miqdorini aniqlaymiz: 2,390 : 4 = 0,598 kg = 600 gr ni 
tashkil etadi. Har bir o„git oMkazgichga xaltachalar osilib qo'yiladi va traktor 
gMldiragi 10 marotaba aylantirilib, tushayotgan o„g*it miqdorini 600 gr gacha 
keltiriladi. Traktor gMldiragi aylanasining uzunligi, o„gMt turi va miqdorlari har xil 
boMishi mumkin, lekin hisoblashlar shu usul bilan amalga oshirilsa maqsadga 
muvofiq boMadi.
Kuzgi g„alla don ekinlarida mineral yoki organik o„gMt bilan tajriba qo„yishda, 
o„simliklami ozuqa elementlariga boMgan talabi, vegetatsion fazasi hisobga olingan 
xolda o„gMtlar taqsimoti oMkaziladi. G„alla don ekinlari uchun sho„ri yuvilmaydigan 
maydonlarda fosforli hamda kaliyli o„gMtlami yillik me‟yorlarini toMigMga kuzgi 
shudgordan oldin berilsa maqsadga muvofiq boMadi. Azotli o'gMtlami imkoni 
boricha qishning oxiri yoki yerta baxordan boshlab uch marotaba boMib berilsa 
maqsadga muvofiq boMadi. Agar azotli o„gMtlami ko„p qismi kuzda berilsa o„simlik 
tarkibidagi suv miqdori ortib ketib sovuqga chidamlilik darajasi keskin kamayib 
ketadi. Shu uchun dastlabki azot bilan oziqlantirishni chilladan 

---

keyin (10 fevraldan) bera boshlash kerak. U xolda yog„ingarchiliklar ko„p 
bo„lib to‟rganligini xisobga olib o„simliklarga amidli azotli o„g„itlami berish tavsiya 
etiladi. Bu xolda nitratii (N
03')mavjud o„g„itlar tarkibidagi nitratni ko„p qismi tuproq 
singdirish kompleksiga singmasdan tuproqni o„simlik o„zlashtiraolmaydigan 
chuqurlikgacha yuvilib ketish evaziga o„g„itlami samaradorligini kamayadi. 
SUG„ORISH BILAN BOG„LIQ BO„LGAN DALA TAJRIBALARINI 
0„TKAZISHNING XUSUSIYATLARI 
Qishloq xo„jalik ekinlari xujayrasi tarkibini 90 % gacha miqdorini suv tashkil 
qiladi. Bundan tashqari, yashil o„simliklarning fotosintez (protsessii) jarayonini 
o„tishida suv asosiy xom ashyo boMib hisoblanadi. Shuning uchun qishloq xo„jalik 
ekinlaridan yuqori va sifatli mahsulot olish uchun ulami suvga bo„lgan talabini va 
sug'orish tizimini, rejimining hamda sug„orish me‟yorini to„g„ri belgilash asosiy 
ko'rsatkich bo„lib hisoblanadi. 
O'simliklar uchun sug„orish to„gri belgilansa, u holda ulaming o„suv qismlari 
bilan hosil qisimlari teng rivojlanadi. Agar sug„orish me‟yori oshib yuborilsa, u holda 
o„simliklar o„sib, g„ovlab ketadi va hosil elementlari kam yoki kichik boMib qoladi. 
Shuning uchun sug„orish bilan bogMiq boMgan dala tajribalarini olib borishda tajriba 
maydonini to„g„ri tanlash zarur. Tajriba maydonning qiyalik darajasi 0,05 dan 0,008 
qiyalikdan oMkazish ma‟qul ko„riladi. Chunki bu kabi qiyalik yemi namlash uchun 
eng yaxshi sharoit yaratib beradi. Biroq qo„yilgan maqsadning qanday ekanligiga 
qarab boshqacha qiyalikda boMgan uchastkalami tanlash bo„yicha bir xildagi 
qiyalikka ega boMishi kerak. Aks holda tuproqni bir tekisda va baravar qilib namlab 
boMmaydi. Buning natijasida ish unumsiz boMadi yoki ortiqcha suv talab qiladi.
Variantlaming maydonini yoki qator sonini belgilashda g„o„za qator oraligMga 
e‟tibor berish zarur. Agar qator oraligM 90 sm boMganda variantdagi qatorlar soni 
kamida 8 qator oraligM 60 sm boMganda, variantlardagi qatorlar soni yanada ortadi, 
ya‟ni kamida 12 qator boMsa maqsadga muvofiq boMadi. Agarda sug„orish rejimi 
bilan bir qatorda boshqa masalalar (ko„chat qalinligi, o„gMtlash) ham o„rganiladigan 
boMsa, bunday holda sug„orish rejimi bir xilda boMgan variantlami birlashtirish 
maqsadga muvofiq boMadi, bu esa ekinni sug„orishda va undan keyin ekinga ishlov 
berish vaqtida katta qulaylik tug„diradi. 
Yer osti suvlari (sizot) yuza joylashgan dalalardagi variantlaming eni kattaroq 
boMishi zarur. Lekin u qo'shni variantlami bir vaqtda sug„organda yer suvining 
yuqoriga koMarilib ketishiga ta‟sir ko„rsatmasligi kerak. 
Sug'orish egatlarining uzunligini joyning qiyaligi va suvni oMkazish 
qobiliyatiga qarab 100 metrdan 250 metrgacha olish mumkin. Suvni tez singdiradigan 
joylarda egatning hajmini kichikroq, suvni ozroq singdiradigan joylarda esa kattaroq 
olinadi. Bir necha ilmiy ishlar natijalarining ko„rsatishicha, variantning maydonidagi 
eni bo„yigacha boMgan nisbati 1: 1 0 - 1 : 15 boMganda yaxshi natija berishligi 
tasdiqlangan. Maydonni juda katta olinsa, suvni bir vaqtda va bir xilda qo„yish 
imkoniyati cheklangan boMadi. Ishlab chiqarish sharoitida qaytariqlar kamligi sababli 
variantlaming maydoni 10 gektardan oshmasligi kerak.
Ushbu maqsadda olib boriladigan dala tajribalarida variantlar soni qanday 

---

5 7
vazifa qo‟yilganligiga moslab va uning murakkabligi hisobga olingan holda 
belgilanadi. Bir faktorli tajribalarda 5-6 ta, ko„p faktorli tajribalarda variantlar soni 10-
12 tadan oshmasligi kerak. Qaytariqlar soni va boshqa dala tajribalari singari 4 tadan 
kam bo'lmasligi kerak.
Mexanizatsiya usulida ishlov berish va sug'orish qonuniyatlariga to„g„ri amal 
qilish uchun tajribada qaytariqlarni bir yamsli qilib joylashtirilishi ma‟qul, 
sug„oriladigan maydonning bo„yi uzun boMgan taqdirda variantlami ham bir yarusda 
joylashtirish yaxshi natija beradi, ammo sug„orish uchun o„qariq qazish zarur, toki bu 
o„qariq maydonni bir tekisda namlashni ta‟min qiladigan boMsin. Shu bilan birga 
suvning tejab- tergab sarflanishi tuproqning fizik hossalariga hamda yeming qiyaliliga 
bogMiq boMadi.
Sug„orish bilan oMkaziladigan tajribalarda shu kabi variantlar boMadiki, bu 
variantlar sug„orish soni, sug'orish muddati, sug'orish normasining hajmi va boshqalar 
bilan farq qiladi. Mana shunday fursatlarda g„o„zani parvarish qilish sohasidagi 
hamma agrotexnika tadbirlariga qattiq e‟tibor berish va bu ishlami sug'orish bilan 
to'g'ri bog'lab olib borish kerak.
Har qaysi variantda o'simlikning normal o'sib rivojanishi va shu sharoitda yerta 
pishar hosilni ko'proq to'plashi uchun tegishli muhit yaratib berish zarur. Sug'orishni 
qator oralariga ishlov berish va qo'shimcha oziqlantirish bilan bog'lab olib borishga 
alohida e‟tibor berish lozim.
O'g'it va uning qaysi muddatda berilishi, hosilga va meva elementlarini 
shakllanish sur‟atiga katta ta‟sir ko„rsatadi va sug„orish vaqtida o„g„itni mumkin qadar 
hamma variantlarga bir muddatda solish kerkak.
Har turdagi ob-havo, tuproq va gidrometrik sharoitlar, agrotexnika muddatlari 
uchun sug'orish miqdori va sug„orishning hajmini o„rganish yuzasidan ko„pgina 
mavjud ma‟lumotlar sug'orish muddatlari uchun sxema tuzib chiqish va sug„orish 
muddatini begilashga imkon beradi. Eskitdan o„zlashtirilgan, yer osti suvlari chuqur 
joylashgan bo„z tuproqli yerlarda eng yaxshi sug„orish sxemasi 2-4-1 va 2-5 bo„lib 
hisoblanadi. Yer osti suvlari yuza joylangan (gidromorf) o„tloqi tuproqli yerlami 
sug„orish sxemasi 1-3-0 va 1-2-0 boMganda o'simliklar suv bilan toMiq ta‟minlanadi. 
Sizot suvlar tuproq yuzasidan pastki tomonga joylashish chuqurligiga qarab 4 ta 
guruhga boMib, sug'orish me‟yorini belgilash mumkin. Respublikamizda asosiy ekin 
g„o„za boMib, g„o„zaning ildiz sistemasi o„q ildiz boMganligi uchun sizot suvlarining 
joylanish chuqurligiga qarab suvni har xil o„zlashtirar ekan. 
V.Ye.Yeremenkoning bergan tavsiyasiga asoslanib, sizot suvlari yaqin 
joylashgan gidramorf tuproqlar sharoitida sug'orish me‟yorini tabaqalashtirib 
rejalashtirish mumkin.

---

Yuqoridagi ma‟lumotlardan ko'rinib turibdiki, agar sizot suvlari 
1
m. gacha boMgan chuqurlikda joylashsa, sug'orish me‟yorini yarimida ko'p qismini 
g'o'za sizot suvlaridan o'zlashtirar ekan. Shuning uchun sizot suvlari sayoz joylashgan 
tuproqlarda sug'orish bo'yicha dala tajribasi o'tkazishda, sug'orish me‟yorini aniqlashda 
yuqoridagi qonuniyatga ham amal qilinsa maqsadga muvofiq boMadi. Agar sizot suv 
chuqurligi 1 m. gacha chuqurlikda joylashsa sug'orish me‟yori 1200 m
3
. ga bo'lsa, u 
holda
0,
4 koeffitsientga ko'paytirilib, haqiqiy shu sharoitga mos boMgan sug'orish 
me‟yori aniqlanadi. 1200 x 0,4 = 480 m. ga 
Tajriba o„tkaziladigan yerdagi ob-havo va tuproq sharoitlarini bilgan xolda 
sug'orishning asosiy sxemasi tanlab olinadi va bu esa solishtiriladigan (nazorat) 
sxemasi hisoblanadi.
0„rganish uchun olingan vazifaning qanday ekanligiga qarab suvni taqsimlash 
muddatini turlicha qilib o'zgartirish yoki sug„orishning turli tizimini solishtirib 
o„rganish mumkin. 
G'o'zaning o'suv davri davomida suvga bo„lgan talabini hisobga olib, uchta 
davrga bo„lib o„rganiladi. 
1.
Gullashga qadar sug'orish.
2.
Gullash - meva tugish davrida sug'orish.
3.
Pishish davrida sug'orish
G‟o‟za gullashga qadar ikki marta sug'oriladigan bo'lsa, bunday hollarda 
shonalashdan ilgari 3-5 ta chingbarg chiqargan davrda yoki shonalash boshlanganda 
bir marta sug'oriladi.
Agar g'o'zalar gullashga qadar uch marta sug'oriladigan bo'lsa, (engil tuproqli va 
shag'alli tuproqlarda) bunday holda birinchi suvni 2-3 ta barg chiqarganda, ikkinchi 
suvni 15-20 kundan keyin shonalash boshlanganda, uchinchi suvni esa gullashdan 10-
12 kun ilgari beriladi.
Sug'orishning umumiy sonidan qat‟iy nazar, turli xil variantda sug'orishni bir 
muddatda o'tkazish yaxshi natija beradi. Navbatdagi suvni esa ma‟lum davr 
mobaynida berilib, iyul oxiri avgust boshiga qadar oz- ozdan berilib turiladi. Bundan 
so'ng tez-tez suv qo'yiladi. So'ngi martadagi sug'orishni esa turli variantlarda bir 
vaqtning o'zida o'tkazilsa yanada yaxshi hisoblanadi.
G'o'zalar yetilgan vaqtda bir marta sug'oriladigan bo'lsa, u suvni g'o'za yalpi 
ochilganda (50% beriladi) 2 marta sug'oriladigan bo'lsa, dastlabki birinchi suvni 
yetilishi boshlanganda, 2-suvni esa 1-terimdan keyin beriladi. Paxta yetilgan vaqtdagi