Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

ILMIY TADQIQOTLARNI REJALASHTIRISH BOSQICHLARI VA UNI 
TASHKIL ETISH 
Ilmiy tadqiqot bosqichlari. 
Ilmiy tadqiqotlar ma‟lum bir tartibda , ketma-
ket holda olib boriladi. Shunga ko„ra tadqiqotlar bir necha bosqichlardan iborat 
bo„lib, ular quyidagicha: 
-ilmiy g„oya asosida mavzuni to„g„ri tanlash; 
-ilmiy loyixa tuzish; 
-ilmiy dastur tuzish; 
-dastur asosida tajribalar olib borish; 
-tajriba natijalari asosida xulosa, tavsiyalar va ilmiy ishlanmalar ishlab 
chiqish; 
-ilmiy ishlanmalarni ishlab chiqarishga joriy etish. 
Ilmiy tadqiqotlar olib borishda eng avvalo mavzuni to„g„ri tanlash maqsadga 
muvofiq. Ilmiy mavzu davr talablaridan kelib chiqqan holda, real imkoniyatlarni 
hisobga olib dolzarb muammolami hal qilishga qaratilgan boMishi lozim. 
Qishloq xo„ja!igida to‟rgan asosiy muommolar: oziq-ovqat mahsulotlarini 
ko„paytirish, ekololik muommolar, import o„mini bosuvchi, eksportbop, energiya 
va mablag„ tejovchi yangi zamonaviy texnologiyalar ishlab chiqish va boshqalar. 
Masalan, respublikamizda asosiy ekin maydonlarini g„o„za va g„alla ekinlari 
tashkil etadi. Shu tufayli g„o„za va g„alla ekinlarining potensial hosildorligi 
yuqori boMgan nav va duragaylarini yaratish, mineral 
0
„gMtlar samaradorligini 
oshirish, ekinlar hosildorligini dasturlash, suv tanqisligi va kurg„oqchilik 
sharoitlarida ekinlami parvarish qilishning ilg„or texnologiyalarini ishlab chiqish, 
shamol va suv yerroziyasini oldini olish singari mavzularda ilmiy tadqiqotlar olib 
borish shular jumlasidandir. 
Ilmiy mavzu tanlash. 
Har qanday yangi gipotezani yoki nazariyani 
qanchalik to„g„riligi va qishloq xo„jalik ishlab chiqarishiga keltirgan foydasini 
aniqlash uchun asosan dala tajribalari o'tkaziladi va xulosa qilinadi. Dala 
tajribasini to„g„ri o„tkazish va bajarish uchun ilmiy ishlami to„g„ri rejalashtirish 
kerak. Rejalashtirish asosan quyidagi bosqichlardan iborat boMadi. 
1.
Mavzuni to„g„ri tanlash. 
2.
Mavzuga ta‟luqli masalami har tomonlama toMiq o„rganish. 

---

28 
3.
Mavzu bo„yicha bajariladigan ishlarning ish rejisini va ilmiy kuzatishlar 
uslubiyati bilan tanishish. 
Kuzatuvchi ilmiy ishlami to„g„ri rejalashtirish uchun avvalo .ishlab chiqarish va 
qishloq xo„jaligi uchun zarur boMgan mavzuni tanlash kerak. Buning uchun 
kuzatuvchi ishlab chiqarishning shu kundagi holatini va kelajakdagi muammolarini 
to„g„ri ko„rsatishi lozim. Shundagina tanlangan mavzu muhim ahamiyat kasb etadi, 
masala echilganda qishloq xo'jaliliga ko„p foyda keltiradi. 
Tanlangan tajribaning mavzusi belgilangan tabiiy iqtisodiy sharoit uchun 
echilgan bo„lsa, ushbu mavzuni boshqa sharoit uchun va boshqa uslubiyat 
aniqlash yo„li bilan davom ettirish mumkin. Bundan tashqari mavzuni tanlashda 
kuzatish olib boriladigan joydagi sharoitni va mavjud bo„lgan asbob-uskunalar 
bilan ta‟minlanish darajasini ham hisobga olish lozim. Bu katta muammoni hal 
qiladigan mavzu bo„lib, uni bajarish uchun asbob uskunalar bo„lmasa, 
muammoni qiyinlashtiradi yoki bajarib bo„lmaydi. 
Tanlangan mavzu bo„yicha oldin bajarilgan tajriba natijalari va shu mavzuga 
bog„liq boMgan adabiyotlar toMiq o„rganilib chiqilgandagina oldimizga 
qo„yilgan masalalarni to„g„ri hal qilish mumkin. 
MaMumki, mavzu noto„g„ri tanlash hisobiga yo„qotilgan bir daqiqa ham 
qaytmaydi va qishloq xo„jaliligida ushbu vaqt bir yildan keyin keladi. D.I. 
Mendelev davriy sistemasini o„zining tajribasi asosida yaratilgan boMib, olib 
borilgan keng kuzatishlar va tahlil natijalari asosida ishlab chiqqan. Shuning chun 
tajribada mavzuni to„g„ri tanlash uchun awalombor shu mavzudagi muqaddam 
bajarilgan tajriba natijalarini tahlil qilib hamda shu mavzuga taMluqli 
adabiyotlami tahlil qilib chiqish kerak. Shundagina bu yangilik tan olinadi. 
Juda ko„p ilmiy maqolalar, jumallarda chet tilida chop etiladi. YuNESKO 
ning 1957 yildagi maMumotlariga asosan jahon bo„yicha chop etiladigan ilmiy 
axborotlaming 60% ingliz, 
11
% rus, 
11
% nemis, 
9
% fransuz, 3% yapon tillarida 
chop etilgan axborotlarga to„g„ri keladi. Shuning uchun kuzatuvchi ilmiy tadqiqot 
olib borish bilan birga chet elda chiqadigan yoki chet tilida chop etilgan 
kitoblardan foydalana olishi kerak. Yuqoridagilami hisobga olib, bugungi kunda 
yosh mutaxassislami tayyorlashda chet tilini o„qitishga katta e‟tibor berilmoqda. 
Ilmiy hodisalami o„zgarishlari, kelib chiqishi to„g„risidagi juda aniq 
boMmagan fikrni 
ishchi gipoteza
deyiladi. Ishchi gipotezalar asosida ish rejasi 
ishlab chiqiladi va olib boriladi. 
K.A.Timeryazev “Gipoteza bu hodisalami tushuntirishdagi birinchi 
harakatdir. Hodisalami tushuntiruvchi gipotezalar, fikrlar ko„p boMishi mumkin, 
lekin haqiqat bitta bo„ladi”, degan edi. Gipoteza, bu qalbaki bo„lsa ham ma‟lum 
darajada o„z foydasini beradi. Shuning uchun taniqli bioximik Sent-Beridi - 
“Hamma ko„rmagan narsani ko„rganingda va hech kim o„ylamagan narsani 
o„ylaganingda haqiqiy yangilik yaratishing mumkin”, degan edi. 
Fanlarning rivojlanishi tarixida ko„plab gipotezalar paydo boMgan. 

---

29 
Shulardan asosga egalari va mazmunan boylari nazariya shakliga o„tib, tajribalar 
asosida ishlab chiqarishga tavsiya etilgan. Qolganlari tashlab yuboriladi. Hozirgi 
kunda esa fanning rivojlanishi ancha jadallashdi. 
I.
V. Michurin fanning taraqqiyoti haqida: ‟‟Izdoshlarim mendan fan 
sohasida ilgarilab, fikrlarimizga qarshi chiqish, xattoki mehnatlarimizni 
kamsitishi va shu bilan birga fikrlarimizni, ishlarimizni davom ettirishi kerak”, 
degan edi. Bu so„zlari bilan I.V. Michurin kuzatuvchilami ilmiy ishlarning 
oldingisini takrorlamas-likka yangi nazariya va gipotezalar ustida ish olib 
borishga chorlaydi. 
Nazariya bilan gipoteza bir-biridan farq qilib ishchi gipoteza ish darajasi 
ortishi bilan noto„g„ri deb topilishi mumkin. Nazariya esa fan taraqqiyoti bilan 
yanada rivojlanib boradi.