Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Елка қон томири ҳар қайси каме-ранинг икки ён томонидан биттадан тешик — устьицалари бўлиб уларда ичига қараган клапанлари бор. Шу устыщалар орқали қон гавда бўшлиғидан сўрилади.
Ҳашаротларда қон ҳаракати қуйи-дагича содир бўлади: юрак камерала-ри юракнинг кейинги учндан олдинги учига қараб бирин-кетин қисқаради. Камера кенгайиши д и с т о л а вақ-тида муайян камеранинг клапанлари очиқ туради. Шунга кўра бу камерага

15- раем. Ҳашаротларнинг қсн айланиш сис-
темаси:
А — кон Ҳаракатда бўлганда клапанларнинг ҳолати
схемаси;
Б — елка қисмида қон томирининг жойланиши (бу-
аоқбошларда);
В — елка кон томирннннг тузилиши (асаларида); •М — клапан; у - тешнкча (Устьнця)л«р; ее-- аорта ю - юрак; ңм — каиотсимои мускуллар.
орңадаги камерадан ҳам, устья ор-қали перикардиал синусдан ҳам қі.н тушади. Сўкгра бояги камеранинг девори қисқара бошлайди — сис­тола бошланади. Қон босими билан клапанлар ёпилади, шунда қон олдин-га, айни пайтда дистола ҳолида тур-ган камерагагина қараб оқа олади, Юрак бўлимлари ҳашаротнинг тури ва физиологик ҳолатига, шунингдек ташқи шароитига қараб минутига 15— 30 дан 150 мартагача қисқаради. Шун-дай қилиб, қисқариш натижасида юракнинг кейинги учидан олдинги учига ңараб тўлқинланиб ўтган қон аортага киради. Аортадан қон бош бўшлиғига ўтади ва бу бўшлиқдан гавда синуслари бўйлаб орқага қай-тиб, оёқларга тушади, тананинг қорин ңисмида, олдиндан орқага қараб ҳара-кат қилади, сўнгра орқа томонга кўта-рилиб, перикардиал синусга ўтади ва устьицалар орқали яна юракка қай-тади.
Қон фақат юракнинг ңисқариши туфайлигина эмас, балки тана, ичак-ларнинг ҳаракатланиб туриши ва қа-нотсимон мускуллар ишлаганида пе­рикардиал диафрагманинг турли да-ражада қавариб чиқиши туфайли ҳам ҳаракатланадн.
Ҳашарот қбни — гемолимфа-си — ҳужайралараро суюқ модда —■ гемоплазмадан ва шаклли элементлари — гемоцит ҳужай-ралардан иборат.
.Гемолимфа ранги гемоплаамадаги эриган пигментларга боғлиқ ва кў-пинча рангсиз ёки сариқ, ё бўлмаса кўкимтир бўлади. Сувда яшовчи без-гак чивин личинкасининг плазмаси кизил рангда.
Плазмада катион ва аннон-лар шаклидаги анорганик тузлар, озиң моддалар, сийдик кислота, фер-ментлар, гормон ва пигментлар мавжуд. Сув миқдори турлича (75— 80%) бўлади.
Г е м I ц и т а р қон тўқимаси-нинг ҳунвйралаии бўлиб, шакли, кат-та-кичик|игн в*сони турли хил. Улар

ҳаракатли (псевдоподияли) ваҳаракат-сиз бўлиши мумкин. Етти нуқтали хонқизининг 1 мм³ қонида 6—8 минг гемоцит бўлади.
Ҳашаротлар гемолимфаси юқори ҳайвонлар қонига қарши улароң, газ алмашинишйда деярли иштирок эт-майди. Чунки ҳашаротлар нафас олиш системаси тўқималарга кислород олиб бориб, у ердан карбонат ангидридни олиб кетади. ^~Қашарот ңонининг энг асосий вази-фаси — озиқа моддаларни ва инк-ретор органлар чиқарган сек-ретларни тўқималарга олиб бориш ҳамда -парчаланиш маҳсулотлари — экскретларни олиб кетишдир.
Қонга тушган баъзи моддаларнц фагоцитлар туфайли қоннинг ўзИ' ҳазм қилиб юборади. Қон фагоцит-лари бактериялари, шунингдек ҳа~ шарот тўқималарининг ўлган ҳужай. раларини қиради ва ҳазм қилади-
Ҳашаротларда микроорганизмлар дан ҳимоя қиладиган фагоцитаз билан бир қаторда г у м о р а л реакция — қоннинг махсус модда — ёт танача (антитело) ишлаб чикариш хусусия-ти ҳам бор. Бу ёт танача крнга тушиб-колган ёт оқсиллар — антиген-л а р билан химиявий реакцияга ки-ришади ва уларни зарарсизланти-ради.__.

(^с,.€ОС- uVr-'/^'flA ФАС ОЛИШ СИСТЕМАСИ

Ҳашаротларнинг нафас олиш ор-ганларига тўқима ва ҳужайраларини ҳаво билан таъминловчи трахея сис­темаси киради.
Трахеялар эмбрион эктодермаси-нинг тана ичига ботиб кириши на-тижасида ҳосил бўлган органдир. Тра­хея найчалари системаси тананинг ҳамма жойига таркалган (16-расм).
* Трахеялар икки қаватдан: ички — жуда юпка кутикулу каватидан ва унинг устидаги — гиподерма қаватидан иборат. Кутикуланинг ички томони хитинли қоплами 'билан коп-ланган бўлиб, гиподерма каватининг ҳосиласидир.
Трахеялар бутун узунасига бўй-лаб хитиндан иборат \ спиралсимон иплар — тенидия'лар билан ўралган. Булар атрофдаги тўқималар таъсирида трахеянинг пучайишига йўл қўймайди. Тенидиялар трахеялар-нинг умумий хитинли крпламининг қалинлашишидан ҳосил бўлади. Тра­хеялар жуда ингичка капилляр тар-моқлари трахеолаларга аж-ралади. Буларда тенидиялар бўл-майди.