Тошкент — «МЕҲнат» —1986

Л ЧИҚАРИШ СИСТЕМАСИ
каналларнинг бир оз эгилиши, то-райиши ва кенгайишини таъмин-лайди.
Мальпиги каналлари миқдори ҳа-шаротларда ҳар хил: 2 тадан 200 та-гача бўлади. Тубан қанотли ҳашарот-лар группасига кирувчи ниначилар ва тўғри қанотлиларда 30—50 тадан 200 тагача; кандалаларда, битларда, икки ңанотли ёки қўш қанотлиларда ва бургаларда 4 та, қўнғизларда 4—6 та,_о капалакларда 6 та канал бўлади. Ўсимлик битларида ва баъзи бирламчи қанотсизларда каналлар бўлмайди. Агар мальпиги каналлари кўп бўлса, одатда, улар калта ёки ингичка бўлади.
Мальпиги каналлари гемолимфа — қонда йиғилган азотли моддаларни — экскретларни сийдик кислота ва унинг тузини олади. Кристалл ҳолатга кел-тириб ичакка туширади ва тезак би­лан бирга анал тешиги оркали таш-қарига чиқаради. Умуман мальпиги каналлари умуртқали ҳайвонларнинг буйрагига ўхшаш экскретор функция-сини бажаради. Лекин баъзида маль­пиги каналлари организмнинг нормал ҳаёти учун зарур моддалар чиқариб — секретор кўшимча функциясини ба-жариши ҳам мумкин.
Механик жиҳатдан ҳимоя қилувчи ипак чиқарувчи безлар ҳам бўлади. Бу безлардан чиңкан моддалардан ҳашаротлар личинкаси ғумбакни ҳи-моя қиладиган пилла ўрайди. Буларга капалаклар личинкасининг безлари мисолбулади.
ЭТскретор функциясига мальпиги каналларидан бошқа яна махсус органлар — остки лаб без­лари ҳам киради: бундай безлар фа-кат тубан ҳашаротларда (оёқдумлилар ва қилдумлилар) учраб, уларда маль­пиги каналлари мутлакр бўлмайди. Бу безлар халтачага ўхшайди, улар-дан остки лаб тубида ташқарига очи-ладиган буралган каналчалар ке-тади. Остки лаб безлари ҳам ўз функ-

циялари жиҳатдан юқори ҳайвонлар буйрагига мое келади.
Ҳашарот танасининг айрим ора-лиғига жойлашган ёғ таначалар ҳам экскретор функциясига эга. Ёғ та-началарининг мальпиги каналчалар ва остки лаб безлари функциясидан фар-қиҳужайралар ичида кристаллар шак-лида экскретларни йиғади. Сўнгра бу экскретлар ташқарига чиқариб таш-лаш учун мальпиги каналларига ге­молимфа орқали келтирилзди: баъзи ҳашаротларда экскретлар ёғ танача­лар ичида доимий қолиб кетади ва ҳаётининг охирида ёғ таначалар сий-дик кислота кристалларига тўлиб ке­тади.
Йирик перикардиал ҳ у-жайралар елка қон томири (юрак) атрофидаги перикардиал бўш-лиқда, яъни юракка яқин жойда кат-тагина туда бўлиб жойлашган: баъзи ҳашаротларда бу ҳужайралар тана-нинг ҳар жойига (бошига, оёқларига, ёғ таначаларига) тўда-тўда бўлиб жой­лашган. Перикардиал ҳужайралар ге­молимфа (қ.он)га тушган токсинларни чиқариб ташлайди.
Турли модда ишлаб чиңарадиган секреция безлари жуда хилма-хил бўлади ва асосан икки группага бў-линади: 1) ўзларининг секрет суюқ-ликларини чиқарищ найчалари ор-қали турли хил органларга ёки бўш-лиққа — «ташқарига» чиқарувчи без­лар; 2) чиқариш найчалари бўлмаган суюқликларни тўғридан-тўғри қонга ўтказувчи ички секреция безлари. Биринчи группага кирувчи безлар экзокрин (ташқи) безлар, иккинчи-■сига — эндокрин (ички) безлар деб айтилади. Эндокрин безлар гармон ишлаб чикаради. Энзокринх. безлар турли хил шаклда бўлади ва турли хил функцияларни бажаради. Баъзи без­лар (сўлак ва ўрта ичак безлари), механик таъсирлардан ҳимоя іқилиш , моддалари ишлаб чика­ради, бошқалари биологик актив мод­далар — химиявий таъсиротлар ўли­га ўхшаш ёки иккинчи хил жинедаги индивидларни жалб қилиш учун керак-ли моддалар ишлаб чиқаради. Бу моддалар телергонлар деб ата­лади.
Телергонлар ишлаб чика-радиган безларнинг тузилиши, жой-ланиши ҳар хил бўлади. Лекин улар­нинг секрециялари доимо чиқариш найи орқали ташкарига ёки бўшлик. ташқи муҳит билан боғлиқ бўлади. Телергонлар икки группага бўлинади: гетеротелергонлар, яъни моддаси бошқа турга кирувчи ҳай-вонларга таъсир этувчи ва г о м о-телергонлар моддаси уз тури-дагиларига таъсир этувчилар.
Гетеротелергонли ҳа-шаротлар ўз душманидан химиявий моддалар билан ҳимояланади. Б улар-га заҳар ажратувчи безлар (ари, аса-лари ва чумолилар), қўрқитувчи ёки ҳидли модда чиқарувчи безлар (баъзи бир қўнғизлар, қандалалар) ва бош-калар киради.
Гомотелергонлар феро-монлар деб ҳам айтилади. Феромонлар ҳашаротларнинг ҳаётида бир-бири би­лан муомала ва алоқа қилишда, ин­формация беришда, жалб этишда хи­миявий восита сифатида катта роль ўйнайди. Айникса жинсий феромон-ларнинг роли катта. Яъни баъзи урғочи ҳашаротлар эркак ҳашарот-ларни жалб қилувчи хушбўй модда ишлаб чиқаради (капалаклар). Бир урғочи капалакнинг секрецияси юз мингдан тортиб миллион эркак капа-лагини жалб этиш учун етарли. Бу-лардан елимсимон ёпишқоқ модда­лар тайёрлаб, зараркунанда эркак капалакларни йўқртишда қўллаш