Тошкент — «МЕҲнат» —1986

ЖИНСИЙ ПОЛИМОРФИЗМ
чилари ташқи кўриниши жиҳатидан бир-бирига ўхшамайди. Кўпгина тур чумолиларнинг бир-биридан фарқ қи-ладиган эркаклари, урғочилари ва ишчилари билан бир қаторда,* боши-катта ва жгғлари кучли тарақңий этган формалари, яъни душманлардан инни ҳимоя қиладиган «аскарчилари» ҳам бор (32- расм). «Аскарлари» жин­сий жиҳатдан етишмай қолган ва қў-шимча белгилар пайдо бўлган урғочи-лардир.
Жамоа бўлиб яшайдиган ҳашарот-ларнинг жинсий полиморфизми оила-си ичида_чмураккаб механизм восита-сида вужудга келади. Бунда бача-доннинг ажратадиган махсус те лер­гон суюқлиги муҳим роль ўинаиди. fcf суюқлик ишчи индивидларга физиологик таъсир этиб, жинсий без-ларнинг ривожланишини тормозлай-ди. Оила аъзолари орасида озиқа алмашиш ва личинкаларини боқиш ҳам муҳим роль ўйнайди. Асалари-ларда оталанмаган тухумларидан эр­как (трутень)лари ривожланади.
Умуман жинсий полиморфизм таш­ки омиллар таъсиротидан қатъи назар оила ичида назорат килинади.
Экологик полиморфизм ташқи муҳит таъсирида; вужудга ке­лади. Буларда айниқса қанотларнинг ривожланиш даражаси хар актерли-дир. Баъзи тур ҳашаротларда зркак ва урғочи индивидидан қатъи назар, қанотлари бир неча формада, яъни узун қанотлилар, калта қанотлилар ва қанотсиз бўлнши мумкин. Масалан, бузоқбошларда, чирилдоқларда, қан-далаларда ва бошқаларда (III таб­лица).
Экологик полиморфизмнинг бошқа ўзгариши фасл полиморфизмдир. Ма­салан, ўсимлик битларида йилнинг фаслига караб турли хил шаклда, жумладан қанотли ёки қанотсиз, пар-таногенетик эркаклари бўлиши мум­кин. Бунда айниқса фотопериод даври-нинг давомийлиги, ҳарорат, овқат-нинг биохимиявий хусусияти муҳим роль ўйнайди.
Экологик полиморфизмнинг яна якка ҳолида яшовчи ҳашаротлар ҳам-да туда ҳолатда яшовчи формалари уч-раб туради. Булар бир-биридан ўтиб туриши мумкин.
Ҳашаротларнинг умри ҳар хил бўлиши юқорида қайд этилган эди. Турли фазалар — личинкалик, ғум-баклик ва имаго даврларининг даво-мати ҳам ҳар хил бўлиб, бу ҳашарот-нинг бирон ҳаёт шароитига нечоғлик мослашганлигига боғлиқ. Ниначилар-нинг личинкалари сувда камида бир' йил, баъзи турларининг личинкалари 2—3 йил яшайди, имаго эса бир неча ҳафта яшайди. Май кўнғизининг ли­чинкаси тупроқда 4—5 йил яшайди,-кўпгина капалакларнинг личинка­лари 2—3—4 ҳафта, пашша личинка­лари эса бир неча кун яшайди.
Умуман олганда хашаротларнинг тухум, личинка, баъзан ғумбак тип­лари ва имаго ҳамда уларнинг морфо-биологик хусусиятлари систематик бирликларни ҳосил килади.