|
Mavzu bo’yicha topshiriqlar:
1.Lichinka xordalilar kenja tipining harakterli vakillarini o’rganish.
2. Lichinka xordalilar. Biologik xususiyatlari: yakka va koloniya bo’lib yashovchi turlarini o’rganish.
3. Salplar,appendikulyariyalar sinfini tuzilishi va rivojlanishini o’rganish.
4. Salplar,appendikulyariyalar ko’payishi va rivojlanishini o’rganish.
4-Mashg’ulot: Astsidiyalar sinfi. Biologik xususiyatlari: yakka va koloniya bo’lib yashovchi, o’troq va erkin suzuvchi turlari. Astsidiyaning tuzilishi, ko’payishi va rivojlanishi: jinsiy va jinssiz ko’payish, lichinkasining tuzilishi va rivojlanish davrlari.
Turning sistematik holati
Tip. Xordalilar Chordata
Kenja tip. Lichinka xordalilar-
Urochordata, yoki qobiqlilar-Tunicata
Sinf. Astsidiyalar-Ascidae.
Vakil. Yakka astsidiya-Ascidiae mentula
Jihozlar
Eritmada fiksatsiyalangan Astsidiyaning ho’l preparati.
Tablitsalar: Astsidiyaning tashqi ko’rinishi; ichki organlarining umumiy joylashishi; ichi ochilgan yakka astsidiya; qon aylanish sistemasi
Mikroskoplar
Lupalar
Ishning mazmuni:
Bu sinfga yakka-yakka, koloniya bo’lib o’troq holda yashovchi qobiqlilar kiradi. Koloniyali formalari ba’zan erkin suzib yurib hayot kechiradi. Voyaga yetgan yakka Astsidiya qo’sh og’izli banka shaklida bo’ladi. U tanasining asosi bilan suv tubiga yopishib oladi. Tanasining ustki tomonidan bittadan teshigi bo’lgan naysimon ikkita o’simtasi mavjud. Teshikchaning bittasi og’iz sifoni deb atalib xaltasimon halqum bo’shliqqa ochiladi. Xalqumni juda ko’p jabra yoriqlari ya’ni stigmalar kesib o’tgan. Bu stigmalar orqali suv aylanib turadi. Qizilo’ngach xaltasimon oshqozonga tutashadi. Kalta ichagi tashqi muhitga, kloaka sifoni deb ataladigan teshik orqali ochiladi. Ko’pchiligida voyaga yetgandavrda nerv naychasi va xordasi bo’lmasligi bilan boshqa xordalilardan farq qiladi, faqat appendikulyariyalar bundan istisno. Lichinkalik bosqichida tipga xos belgilar aniq ko’rinadi.
O’lchami va tana shakli: og’iz va kloaka sifoni; tunika va uning ahamiyati.
1-rasm
Astsidiyaning tashqi tuzilishi:
1-og’iz sifoni; 2-kloaka sifoni
|
2-rasm.
Astsidiyaning ichki tuzilishi:
1-og’iz sifoni; 2-kloaka sifoni; 3-tunika; 4-mantiya ektodermasi; 5-mantiyaning muskul qatlami; 6-xalqum; 7-xalqum bo’shlig’i; 8-jabra yorug’lari; 9-endostil; 10-orqa egatcha; 11-jabra oldi bo’shlig’i; 12- jabra oldi bo’shlig’ining devori (ektoderma); 13-oshqozoni; 14-jigar o’simtalari; 15-anal teshigi; 16-urug’don; 17-tuxumdon; 18-jinsiy bezlarining kanallari; 19-yurak oldi xaltasi; 20-yurak; 21-ichak tutgich; 22-nerv tugunchasi.
| Tashqi tuzilishi
Tana shakli xaltasimon yoki bochkasimon. Tanasi tashqi tomondan dirildoq yoki tog’ay moddadan iborat, alohida qalin qobiq-tunika bilan qoplangan. Tunika katta himoya ahamiyatiga ega bo’lib, o’troq yoki yarim o’troq holatga o’tishi natijasida hosil bo’lgan. Qobiqlilarning shunday sharoitga moslashuvi ularda ham jinsiy, ham jinssiz ya’ni kurtaklanish yo’li bilan ko’payish imkoniyatini yaratgan. Qobiqlilar yakka-yakka yoki koloniya bo’lib, o’troq hayot kechiradi. Dengizlarning pelagik qismlarida erkin yashovchi turlari ham bor.
Ichki tuzilishi
Ovqat hazm qilish: sistemasi og’iz teshigi, halqum, qizilungach, oshqozon, ichak, kloaka sifoni.
Nafas olish organi: orqa plastinka, jabra bo’shlig’i, jabra yoriqlari.
Qon aylanish sistemasi: xaltachali yuragi, jabra qon tomiri, ichak qon tomiri. Tablitsadan qon aylanish sxemasini o’rganish.
Markaziy nerv sistemasi nerv moddasidan iborat nerv tuguni (gangliy)dan iborat.
Ko’payish organlari: kurtak hosil qiluvchi stolon, urug’don va tuxumdon (germofradit).
Astsidiyaning ko’ndalang kesimida ichki organlarning joylashishini kuzatish.
Astsidiya tanasining oldingi qismida og’iz sefoni, undan so’ng halqum joylashgan bo’lib, halqum nafas olish organi ham hisoblanadi. Halqumdagi jabra teshiklari devorida juda ko’p kapillyar qon tomirlari bo’lib, ularning devorlari orqali gaz almashinuvi sodir bo’ladi. Halqum asosida kaltagina qizilungach ulanib, u oshqozonga ochiladi.
Qon aylanish sistemasi ochiq. Yuragi oshqozon oldida joylashgan. Nerv nayi qisqarib, og’iz sifoni bilan kloaka sifoni oralig’ida nerv tugunini hosil qiladi. Tanasining keyingi qismida jinsiy organlari, urug’don va tuxumdoni joylashgan.
Ovqat hazm qilish sistemasi
Astsidiyaning oziqlanishi passiv. Suv bilan halqumga kirgan oziq zarrachalari bezli nov-endostilda cho’kadi. Endostil halqum asosidan boshlanib, uning qorin tomonidan o’tib og’iz teshigiga ko’tariladi. U kengayib, halqum yoni halqasini hosil qiladi. Ovqat zarrachalari endostilning kiprikli xujayralari yordamida yuqoriga, halqum osti halqasiga, u yerdan esa yelka o’simtasi orqali orqali qizilo’ngach teshigiga o’tadi. Undan oshqozon, ichak va anal teshigiga ochilgan.
Qon aylanish sistemasi
Qon aylanish sistemasi ochiq. Yuragi oshqozon oldida joylashgan bo’lib, qonni harakatga keltiradi. Yurakdan tananing oldingi va orqa tomoniga qon tomirlari ketadi.
Nafas olish organlari
Og’iz sifoni orqali kirgan suv halqum bo’shlig’iga o’tadi. Halqumni juda ko’p jabra yoriqlari, ya’ni stigmalar kesib o’tgan. Bu stigmalar orqali suv aylanib turadi. Natijada qon oksidlanadi.
Nerv sistemasi
Astsidiyaning markaziy nerv sistemasi, og’iz sifoni bilan kloaka sifoni o’rtasida joylashgan kichikroq nerv tugunchasidan iborat. Bu tugunchaning ichki bo’shlig’i nervotseli bo’lmagan yaxlit nerv moddasidan tuzilgan. Voyaga yetgan astsidiyada qamragichlarni hisobga olmaganda, tuyg’u funktsiyasini bajaradigan hech qanday sezgi organi yo’q, lekin astsidiya lichinkasining tuzilishida xordaning bo’lishligi, xorda ustida esa nevrotsel bo’shlig’i bo’lgan nerv nayi joylashganligi, ko’zi, muvozanat va boshqa sezgi organlarining borligi aniqlangan.
Ko’payish organlari
Astsidiyaning ikkita jinsiy bezi-erkaklik va urg’ochilik jinsiy bezlari oshqozonning ustiga joylashgan bo’lib, bir-biriga taqalib turadi. Lichinka xordalilarning hammasi germofraditdir. Jinsiy bezlari baravar bir vaqtda yetilmaganligi natijasida bitta Astsidiyaning o’zi ham erkaklik, ham urg’ochilik funktsiyasini bajaradi.
Lichinka xordalilarning kelib chiqishi
Kelib chiqishi to’liq yoritib berilmagan. Xordalilarga xos belgilari mavjud, lichinka xordalilar rivojlanishi va filogeniyasi rus olimlari A.O. Kovalevskiy va A.N.Severtsovlar o’rganishgan. Ularning rivojlanishi xuddi lantsetnikka o’xshash taraqqiy etishi aniqlangan. Erkin suzub yuruvchi lichinka xordalilarga xos belgilar ya’ni nerv sistemasining joylashgan bo’lishi, xorda va sigmentlarga bo’lingan muskullarning borligi aniq ko’rinib turadi. O’troq hayotga o’tishi munosabati bilan gavda soddalashgan ya’ni nerv sistemasi, sezgi organlari, xordasi va muskullari yo’qolib regressiyaga uchragan
Progress: qobig’i qalinlashgan jabra apparati yaxshi rivojlangan, ko’payishi nafaqat jinsiy kurtalanib ko’payishga o’tgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
