|
Kurs ishining maqsadi: KLASSIK BIXEVIORIZM XULQ-ATVOR HAQIDAGI FANNING METODOLOGIYADINI O'RGANISH
Kurs ishining predmiti: Skinner bo'yicha xulq-atvorni shakllantirish qoidalarini bilish
Kurs ishining tarkibiy qismlari: Kirish, 2-bob, 6-bo'lim xulosa va foydalangan adabiyotlar ro'yxati
1-BOB. KLASSIK BIXEVIORIZM XULQ-ATVOR HAQIDAGI FAN SIFATIDA
1.1.Operant o‘rgatish
B.F.Skinnerning fikricha, ikkilamchi qollab-quvvatlash stimullari avvalgi tajriba natijasida quvvatlovchiga aylanadi. Ular ko‘pchilik odamlar uchun umumiy bolib, ularning xulq-atvoriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, B.F Skinner ijobiy va salbiy qo‘llab-quvvatlovchini ajratib ko‘rsatgan. Ijobiy quvvatlovchi (quvvatlash) birgalikda reaksiyani kuchaytiradi. Salbiy quvvatlovchi (quvvatlash) ham faqatgina qo‘zg‘atuvchi stimullarni bartaraf qilish hisobiga (o‘rtoqlarning «kichkintoy» «onasini o‘g‘li» kabi mazaxlaridan qochib intilishga haqoratlovchi so‘z va iboralarni qo‘llashni boshlaydi). Xulq-atvor reaksiyasini kuchaytiradi. Shuningdek, xulq-atvor jazolash yordamida ham (o‘smirning onasi haqoratli so'zlar uchun uni labiga urishi yoki cho‘ntak pulidan mahrum qilishi mumkin) nazorat qilishi mumkin. Bunday oqibatga chek qo‘yish, xulq-atvor reaksiyasiga barham berish talab etiladi. Zamonaviy jamiyatda jazolash texnikasi ko‘proq qo‘llaniladi, lekin B.F Skinner xulq-atvorning bunday nazorati samarasiz (faqat vaqtincha istalmagan xulq-atvorni to'xtatib turadi) ekanligini va undan ham yomoni salbiy zararli ta’sirni (qo‘rquv, xavotirlanish o‘z-o‘ziga bahosining pasayishi, (asotsial) antiijtimoiy xulq-atvorning qo‘pol shakllari) yuzaga keltirishga harakat qilgan. B.F.Skinner ijobiy qollab-quvvatlash (kutilmagan natijalarni rag‘batlantirish) kattalar xulq-atvorini shakllantirishning juda ham ishonchli usuli (metodi) ekanligini ta’kidlagan. Murakkab xulq-atvorga o‘rgatish holatida (masalan, xat yozish ko'nikmasi, shaxslarao muloqot tartiblilikni hosil qilish) izchil yaqinlashish yoki shakllantirish metodidan foydalaniladi. Qadam-baqadam bosqichma-bosqich qollab-quvvatlash xulq-atvorni kutilgan yo‘nalishga o‘zgartirishga bir necha marotaba qo‘shiladi. 0 ‘rgatishning boshqa tamoyili — qollab-quvvatlashning be to‘xtovligidir. Bolani mustaqil tartibli ovqatlanishga o‘rgatishga muntazam qo'llab-quvvatlanadi: boshida bola o‘rgatilganlarni tezda yodidan chiqarib qo'ysa-da, uni ruhlantirish har bir harakatlaridan faxrlanish, masalan, bola qo‘liga qoshiqni olib og'ziga olib borish harakati uchun uni maqtash kerak. Kutilgan natijaga faqatgina asta-sekin yaqinlashish natijasida bolada kiyim-kechak va stol ozodaligiga hamda tartibligiga erishish mumkin. B.F. Skinnerning ta’kidlashicha, hatto verbal xulq-atvor yoki og‘zaki nutq ham muvaffaqiyatli yoki izchil yaqinlashish orqali egallanadi. Lekin ko‘pgina psixologlar operant asoslash tamoyilidan kelib chiqib tushuntirib bo‘lmaydigan, ilk bolalik davrida nutqning bu qadar tez rivojlanishiga alohida urg‘u berib, bunday tarzda tilni o‘zlashtirish mumkinligiga mutlaqo qarshilar. Insonning ijtimoiylashuvi muammosi B.F.Skinnerning «Erkinlik va qadr-qimmatning boshqa tarafi» (1971), «Jamiyat va bixeviorizm haqida fikr-mulohazalar» (1978) kitoblarida tahlil qilingan. B.F.Skinner ta’limotida bolaning rivojlanishi bu qo‘llab-quvvatlash yo‘nalishi bilan muvofiqlikda uni me’yoriy xulq-atvorga o‘rgatishdir. Ilk bosqichlarda ijtimoiylashuv omillari va qo‘llab-quvvatlash manbalari bo‘lib, ota-ona hisoblanadi, keyinchalik, qo‘llab-quvvatlash manbalarining soni ortadi: bular qo‘ni-qo‘shnilar, maktab, tengdoshlar fikridir. B.F.Skinner «Inson xulq-atvori uning hayoti davomida o‘zgaradi va vaqti-vaqti bilan inqirozlar yuzaga keladi, degan fikrni qo‘llab-quvvatlagan. Inqiroz holati muhitining shunday bir o‘zgalar ta’sirida yuzaga keladiki, unda individ xulq-atvor reaksiyalarining adekvat to‘plamiga ega bolmaydi. Muhit bolaning xulq-atvorini doimiy, uzluksiz va ketma-ketlikda shakllantiradi, deb hisoblagani uchun bixeviorizmda rivojlanishni yosh davrlarga ajratish (bolish) muammosi ko‘rib chiqilmaydi. Rivojlanishni davrlashtirish muhitga bogliq. Ushbu yosh davrida barcha bolalar uchun yagona rivojlanish qonuniyati mavjud emas: muhit qanday bolsa ushbu bolaning rivojlanish qonuniyati ham shunday boladi. Gap faqat ma’lum bir ko‘nikmani shakllantirish o‘rgatish bosqichlarini belgilash imkonini beradigan (o‘yinni rivojlanish bosqichlari yozishga yoki tennis o‘ynashga o‘rgatish) funksional davrlashtirishni yaratish haqida ketishi mumkin. 0‘rgatishning doimiy tajribasi boshqa psixologik maktablarda «Shaxs» deb nomlanuvchini yaratdi. Shaxs—bu insonning butun umri (hayoti) davomida egallagan tajribasidir. Insonning (noyobligi) o‘ziga xosligi irsiyat tavsif va o‘rgatishning individual repertuarini o‘ziga xos uyg‘unligi biIan belgilanadi. Bunday tarzda psixik rivojlanish o‘rgatish bilan tenglashtiriladi, ya’ni har qanday bilim, ko‘nikma, malakani egallash bilan maxsus o‘qitish sharoitlarida va tasodifiy yuzaga kelgan holatlarda bilishga o‘rgangan. B.F.Skinner g‘oyalari juda keng amaliy ahamiyatini topdi. Muvaffaqiyatli izchil yaqinlashish strategiyasi va ijobiy qo‘llab-quvvatlash texnikasi bixevioral treningining individ xulq-atvorini modifikatsiya qilish metodlari asosini tashkil qilgan. Ular taklifining aniq sohalari o‘rtasida turli xil ko‘rinishdagi qo‘rquv xavotirlanish va «yopishqoq» (miyaga o‘rnashib qoladigan) holatlarni yengib o‘tish destruktiv xulq-atvorni o‘zgartirish muloqot ko‘nikmalariga o‘rgatish, o‘ziga ishonchni mashq qilish, gipertenziya, muskul zo‘riqishlari, migren, xavotirni davolashda qayta aloqa bilan treninglar o‘tkazish.
arga ajratishni taklif eta
Do'stlaringiz bilan baham: |
