Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

Undoshlar tasnifi. Bunda O‘zbek tili konsonantizmi tizimiga xos asosiy fonologik jihatlar
– artikulyatsiya orni (tovushning fokusi), artikulyatsiya usuli va jarangli-jarangsizlik belgilari
hisobga olinadi, shu belgilarni shakllantirishda ishtirok etadigan fizik-akustik va anatomikfiziologik
omillarga tayaniladi. Bunday tasnif quyidagi tartibda berilishi mumkin:
I. Artikulyatsiya orniga ko‘ra. Bunda nutq apparatining qaysi a`zosi faol ishtirok
etayotganligi va apparatning qaerida to‘siq (fokus) hosil qilinishi nazarda tutiladi. Bu jihatdan
tovushlar labial, til va bo‘g‘iz undoshlariga bo‘linadi:
1. Labial undoshlar lablarning faol ishtirokida hosil qilinadi. Ular ikki xil bo‘ladi: a)
lab-lab undoshlari (bilabial undoshlar)- p, b, m, v0. Bu undoshlarning fokusi ikki lab orasida
bo‘ladi; b) lab-tish undoshlari (labio-dental undoshlar) – v, f. Bu undoshlarning fokusi pastki lab
bilan yuqori tishlar orasida bo‘ladi.
Izoh. lab-lab v0 undoshi ov, suv, qovun, sovuq kabi turkiy so‘zlarda ko‘proq ishlatiladi.
Bu tovushning lab-tish v dan O‘sib chiqqanligi, lab-tish vning esa b,g‘,g undoshlarida sodir
bo‘lgan o‘zgarish asosida shakllanganligi haqida ma`lumotlar bor.1 Hozirgi o‘zbek adabiy
tilidagi lab-tish v yuqorida keltirilgan turkiy v ning o‘zi emas, u etimologik jihatdan boshqa til
1 Яна қаранг: Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного
Туркестана. - М-Л., 1961, 46-47-б. Рясянен М. Материалы по исторической фонетике тюрксих языков. –
Москва, 1955.
birligidir, chunki bu tovush O‘zbek tiliga arab va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda qo‘llanadi
vatan (arab.), vaqt (arab.) va`da(arab.), vagon (rus.), aviatsiya (rus.) kabi.
Ayrim manbalarda Hozirgi o‘zbek adabiy tilida lab-lab fva lab-tish f undoshlari borligi
qayd etilgan . Bizningcha, Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bitta lab-tish fning o‘zi bor, lab-lab f esa
alohida mustaqil fonema emas, balki lab-tish fning lablashgan unli ta`sirida (akkomodatsiya
qonuniyatiga ko‘ra) o‘zgargan ottenkasi, xolos. qiyos qiling: fasl (f-lab-tish), fusunkor(f- lablab),
afv (f-lab-tish), ufq (f- lab-lab) kabi.