Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

Undosh fonemalar tavsifi
Labial undoshlar tavsifi.
1.b fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh. So‘z boshida (bodom), unli
yoki jarangli undosh bilan yonma-yon qo‘llanganda (tabrik) jarangli bo‘ladi, demak, bunday
o‘rin b undoshi uchun kuchli pozitsiya hisoblanadi. Bu fonema so‘z o‘rtasida jarangsiz undoshlar
bilan yonma-yon qo‘llanganda assimilyatsiyaga uchrab, jarangsiz n tarzida talaffuz etiladi:
ibtidoiy> iptidoiy, obkash>opkash, jabha>japha kabi. Bunday o‘rin b fonemasi uchun kuchsiz
pozitsiya hisoblanadi, jarangsiz n esa jarangli b ning kombinator ottenkasi (variatsiyasi) sanaladi,
chunki jarangsizlanish kombinator omil ta`sirida – yonma-yon kelgan tovushlar assimilyatsiyasi
tufayli sodir bo‘lmoqda. Jarangli b undoshi so‘z oxirida ham jarangsizlashadi. maktab>maktap,
g‘azab>g‘azap, asab>asap, qassob>qassop kabi. Demak, so‘z oxiri ham b fonemasi uchun
kuchsiz pozitsiyadir. Bunday o‘rinda jarangsiz p jarangli b ning pozitsion ottenkasi (variatsiyasi)
sanaladi, chunki jarangsizlanish yondosh joylashgan tovushlar ta`sirida emas, bning so‘z oxirida
kelishi (pozitsion omil) tufayli sodir bo‘lmoqda. b fonemasi ikki unli orasida (intervokal
pozitsiyada) ko‘pincha sirg‘aluvchi v ga ota’di, chivinkabi.
Bunday o‘zgarish ikki so‘z birikkanda ham sodir bo‘ladi. boraver
JO‘ravoykabi.
b fonemasining kuchli pozitsiyadagi ko‘rinishi asosiy ottenka hisoblanadi, chunki bu
ottenka b fonemasi uchun tipikdir. Uning kuchsiz pozitsiyadagi ko‘rinishlari o‘zgargan
ottenkalar (allofonlar) sanaladi, demak, b fonemasi so‘z tarkibida asosiy ottenka va allofonlar
shaklida namoyon bo‘ladi.
2.p fonemasi - lab-lab, portlovchi, jarangsiz, shovqinli undosh. Bu undosh so‘zning barcha
pozitsiyalarida - so‘z boshida (paxta), o‘rtasida (opa), oxirida (qop) keladi. Deyarli barcha
holatlarda asosiy ottenkasi saqlanadi. Jarangli b ning so‘z oxirida jarangsizlanishi b va p
fonemalarining mo`tadillashuviga – neytralizatsiyaga olib keladi. qiyos qiling. kitob>kitop,
kanop>kanop kabi. Bunday paytda ikkala so‘z oxiridagi p bir fonemaga aylanmaydi, ulardagi
fizik-akustik va artikulyatsion belgilar neytrallashadi, xolos. fuktsional (fonologik) jihatdan esa
har ikkala so‘z oxiridagi p boshqa-boshqa fonemalarning shu so‘zlardagi real ko‘rinishlariottenkalari
hisoblanadi.