Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

Ayrim izohlar: 1) sonorlarning barcha turlarida. a) un paychalari faol qatnashadi; b)
rezonatorlar ishtirok etadi: v) ovoz shovqindan ustun bo‘ladi; g) sonorlarda hatto bo‘g‘in hosil
qilish xususiyati ham bor. Masalan: za-yl (za-yil), ma-yl (ma-yil), sha-kl (sha-kil), ha-jm (hajim),
ba-zm (ba-zim), va-zn (va-zin), ze-hn (ze-hin), da-vr (da-vir), sa-yr (sa-yir), sa-br (sa-bir)
kabi. Demak, sonorlarning bir jihati (bo‘g‘in hosil qila olishi) unlilarga, boshqa jihatlari esa
undoshlarga o‘xshaydi. Bu holat ularni unlilarga ham, undoshlarga ham zid qo‘yish mumkin
bo‘lgan alohida guruhga birlashtirish imkonini beradi1. Biroq bunday fikrga qo‘shilmaydigan
tilshunoslar ham bor. Chunonchi, taniqli fonolog N. S. Trubetskoy bu haqda shunday deydi:
«Unli», «undosh»lar tovushga oid bo‘lgan akustik tushunchalardir. Ularni ta`riflashda akustik
yoki artikulyatsion tushunchalarni hisobga olmaslik, albatta, muffaqiyatsizlikka olib keladi2.
Adabiyotlarda O‘zbek tilidagi sonor tovushlarning tarkibi ham har xil ko‘rsatilib kelinmoqda.
Xususan m,n,ng,l,r undoshlarining sonantligi fonetika va fonologiyaga oid adabiyotlarning
deyarli barchasida qayd etilgan bo‘lsa, y ning sonantligi ayrim adabiyotlardagina ta`kidlangan,3
taniqli turkolog E.V.Sevortyan esa O‘zbek tili sonorlari qatoriga v, g‘ undoshlarini ham kiritadi4.
M Mirtojiev sayoz til orqa n dan tashqari, chuqur til orqa n ning borligini ham ko‘rsatadi, ammo
y ni sonorlar qatoriga kiritmaydi.5
2.Shovqinlilarda ovoz shovqinga nisbatan kam bo‘ladi yoki mutlaqo qatnashmaydi.
Masalan, b, g, v, d, j, j(dj), z undoshlarida ovoz kam, shovqin ko‘p, ammo k, p, s, t, f, x, ts, ch,
sh, q, h undoshlarida ovoz yo‘q, bu undoshlar faqat shovqin hisobiga tarkib topgan.
Izoh. g‘ undoshi ko‘pchilik adabiyotlarda shovqinlilarga qo‘shiladi, ammo uni sonant deb
hisoblaydigan tilshunoslar ham bor.1
Undoshlar tasnifi quyidagi jadval tarzida ifodalanishi mumkin
1 Бу хакда каранг:. Маμмудов А. Сонорные узбекского языка.- Т:. "ФАН", 1980,с. 33-34. Яна ³аранг:
Зиндер Л. Р. Общая фонетика.- Ленинград, 1960 с 108.
2 Трубецкой Н.С Основы фонологии.- Москва 1960, с 103.
4 Каранг: Севортян Э.В. материалы по сравнительной фонетике турецкого, азербайджанского и
узбекского литературных языков.- В кн:. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. В 3-
х томах. 1.Фонетика. М –1955. С36.
1 . Каранг: Севортян Э.В. Кґрсатилган асар. 36-бет.
I. Artikulyatsiya orniga ko’ra
Labial
undoshlar
Til undoshlari
Bo‘g‘iz
undoshi
IV. Ovoz bilan
shovqinning munosa-batiga
ko‘ra
II. Artikulyatsiya usuliga
ko‘ra
Lab
+lab
Lab
+tish
Til
oldi- tish
Til
oldi
tanglay
Til
o‘rta
Sayo
z
til
orqa
Chu
qur til
orqa
Fari
ngal
undosh
Portl
ov
chi
qoris
hiqportlov
chi
s h
Shovqinlilar
Sirg‘
aluvchi
h ‘
h
Yum
uq fokusli
burun
tovushlari
Sirg‘
aluvchilar
Titro
q
Sonorlar
Jara
ngli
Jara
ngsizsiz
Jara
ngli
Jara
ngsiz
Jara
ngli
Jara
ngsiz
Jara
ngli
Jara
Jara
ngli
Jara
ngsiz
Jara
ngli
Jara
ngsiz
Jara
ngli
Jara
ngsiz
Jara
ngsiz
III. Un paychalari ishtirokiga ko‘ra