|
Til oldi undoshlari tavsifi.
1)t fonemasi - til oldi-al`veolyar, portlovchi (sof portolovchi), jarangsiz, shovqinli undosh.
Bu undosh so‘zning barcha pozitsiyasida uchraydi: so‘z boshida (tosh,tog‘), so‘z o‘rtasida (ota,
botir) va so‘z oxirida (ot, qavat) kabi. Bu undosh tojik tilidan o‘zlashgan daraxt, dO‘st, gO‘sht,
musht, mast, past kabi so‘zlar oxirida (sirg‘aluvchi x,s,sh undoshlaridan so‘ng qo‘llanganda)
talaffuz etilmasligi ham mumkin. Bunday hodisa turkiy so‘zlarda, shuningdek, ruschabaynalmilal
o‘zlashmalarda kamroq uchraydi. yurist>yuris, aferist>aferis, avgust>avgus,
artist>artis, to‘rt>to‘r kabi. Ammo ost, ust, tort (tortmoq), yurt kabi turkiy so‘zlarda va port,
post, tort (konditer mahsuloti.») kabi ruscha o‘zlashmalarda so‘z oxiridagi t tushirib
qoldirilmaydi.
2.d fonemasi - til oldi-al`veolyar, sof portlovchi, jarangli, shovqinli undosh. So‘z boshida
(daryo), o‘rtasida (odam), oxirida (ozod) qo‘llanadi. So‘z boshi (daraxt), intervokal holat (odat),
jarangli yoki sonor bilan yondosh holat (gijda,sajda,banda,onda-sonda)bu undosh uchun kuchli
pozitsiyadir. Bu pozitsiyada d undoshining asosiy ottenkasi qo‘llanadi, boshqa holatlar d uchun
kuchsiz pozitsiya hisoblanadi, bunda jarangli d ning jarangsizlashgan ottenkasi qatnashadi.
Masalan, ketdi>ketti (d>t), tushdi>tushti (d>t), asad>asat (d>t), savod>savot (d>t) kabi. Bular
jarangli d ning kombinator va pozitsiyaon ottenkalari (allofonlari) sanaladi.
D fonemasi qadimgi turkiy tilda so‘z boshida qo‘llanmagan.
3) s fonemasi - til oldi-dorsal, sirg‘aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh. So‘z boshida
(savat), o‘rtasida (qasam), oxirida (olmos) qo‘llanadi. Deyarli barcha pozitsiyalarda o‘zining
asosiy ottenkasi bilan qo‘llanadi asbob, asta, osdi, O‘sdi, qafas, asos kabi
4)z fonemasi - til oldi-dorsal, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli undosh. So‘z boshida
(zamon, zafar), o‘rtasida (bozor,ozod) va oxirida (oz,aziz,mayiz) qo‘llanadi. Jarangsiz undosh
ta`sirida s ga ota’di. iztirob>istirob, mazkur>maskur kabi. Bundagi s jarangli z fonemasining
jarangsizlashgan kombinator ottenkasi sanaladi (t va k ning ta`sirida bo‘l-ganligi uchun). Ba`zan
so‘z oxirida ham bir oz jarangsizlashadi. sakkiz>sakkis (z>s), tannoz>tannos (z>s) kabi.
Bundagi s jarangli z fonemasining pozitsion ottenkasi hisoblanadi (so‘z oxirida bo‘lganligi
uchun). Demak, so‘z boshi (zamon), ikki unli orasi (go‘zal) va jarangli yoki sonor bilan yonmayon
bo‘lgan holat (jonzot, tuzdon) z uchun kuchli pozitsiya, boshqa holatlar esa kuchsiz pozitsiya
sanaladi.
qadimgi turkiy tilda so‘z boshida qo‘llanmagan.
5) l fonemasi - til oldi-al`veolyar, sirg‘aluvchi jarangli, sonor tovush. So‘z boshida (lagan),
o‘rtasida (olam) va oxirida (qamal) qo‘llanadi. Orqa qator unlidan so‘ng qattiqroq (ol, bol kabi),
old qator unlidan so‘ng esa yumshoqroq (il, el, bel kabi) talaffuz etiladi. Fe`lning shart mayli va
sifatdosh shakllarida
(-sa, -gan qo‘shimchalaridan oldin qo‘llanganda) jonli so‘zlashuv nutqida o‘zak oxiridagi l
tushib qolishi ham mumkin kelsa>kesa, kelgan>kegan kabi qadimgi turkiy tilda «l» fonemasi
so‘z boshida qo‘llanmagan.
6) n fonemasi - til oldi-al`veolyar, jarangli, sonor, burun tovushi. So‘z boshida (nok,
narsa), o‘rtasida (ona, anor) va oxirida (burun, tutun) ishlatiladi. Lab undoshidan oldin
qo‘llanganda assimilyatsiyaga uchrab, lab-lab m tarzida talaffuz qilinadi. shanba>shamba (
n>m), tanbur>tambur (n>m) kabi.
1 Бу хакда каранг. Абдурахмонов Г.А., Рустамов А. Кадимги туркий тил. -Т.: "Укитувчи", 1982, 9 ва
33-бетлар. Яна каранг: Туйчибоев. Б. Курсатилган асар, 28-29-бетлар.
7)r fonemasi - til oldi, tanglay, titroq, jarangli, sonor tovush. So‘zning boshida (raqs,
rO‘mol), o‘rtasida (darak,guruch) va oxirida (xabar, agar, zarar) kela oladi. Toshkent shevasida
otning -lar bilan qo‘llangan shaklida shu qo‘shimcha oxiridagi r ning tushib qolishi keng
tarqalgan kitoblar>kitobla, bolalar>bolala, akamlar>akamla, oyimlar>oyimla kabi.
Talaffuzning bu shakli adabiy til me`yori sanalmaydi.
qadimgi turkiy tilda «r» fonemasi so‘z boshida qo‘llanmagan
h) sh fonemasi - til oldi-tanglay, sirg‘aluvchi, jarangsiz, shovqinli undosh. So‘zning
boshida (shamol,sholi), o‘rtasida (tushuncha, O‘sha) va oxirida (naqsh, ravish) kela oladi.
Deyarli barcha pozitsiyada asosiy ottenkasi saqlanadi. gO‘sht, g‘isht, tovushlar, tovushni,
tovushdan, tushgin, tushkinlik kabi.
9) j fonemasi - til oldi-tanglay, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli undosh. So‘z boshida,
o‘rtasida va oxirida qo‘llanish holatlari faqat ruscha-baynalmilal o‘zlashmalarda uchraydi.
janr,jeton,jemper,jurnal (so‘z boshida). major,barja (so‘z o‘rtasida). blindaj,peyzaj, drenaj,
ekipaj, personaj,garaj, tiraj, massaj, sabotaj, staj, (so‘z oxirida) kabi. So‘z o‘rtasida qo‘llanishi
tojik tilidan o‘zlashgan bir necha so‘zda ham uchraydi. mujda, gijda, ajdaho (ajdarho) kabi.
Bunday pozitsiyada sirg‘aluvchi. j qorishiq j ning d ta`sirida o‘zgargan ottenkasi bo‘lishi ham
mumkin. Bu undosh so‘z oxirida jarangsizlashadi. massaj>massash, drenaj>drenash, ekipaj>
ekipash kabi.
10) j fonemasi - til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), jarangli, shovqinli undosh.
Bu fonema so‘zning boshida (joy, jiyda, jO‘ra), o‘rtasida (majlis, ojiz, ijozat) va oxirida (haj, avj,
boj, toj, ilinj) kela oladi. So‘z oxirida bir qadar jarangsizlashib, «ch» ga yaqin talaffuz etiladi:
lunj>lunch, vaj>vach, iloj>iloch, xiroj>xiroch, dilxi-roj>dilxiroch kabi. So‘z ichida jarangsiz
undosh bilan yonma-yon bo‘lganda ham jarangsizlashadi (assimilyatsiya qilinadi):
ijtimoiy>ishtimoiy (j>sh) kabi. Demak, qorishiq «j» assimilyativ holatda yoki so‘z oxirida
o‘zining asosiy bo‘lmagan ottenkasi bilan qatnashadi;
11) ch fonemasi - til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), jarangsiz, shovqinli
undosh. Bu undosh so‘zning boshida (choy,chegara), o‘rtasida (bechora,ko‘cha) va oxirida
(omoch,tilmoch, kech, soch) kela oladi. Jarangsiz undosh ta`sirida ba`zan sh ga ota’di.
uchta>ushta (ch>sh) kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
