Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

Til o‘rta undoshi tavsifi.
y fonemasi - til o‘rta, sirg‘aluvchi, jarangli, sonor undo-shi (og‘iz sonanti). Bu undosh so‘z
boshida (yil, yo‘q), o‘rtasida (bayram, vayrona) va so‘z oxirida (boy, to‘y) qo‘llanadi, i unlisidan
so‘ng qo‘llanganda, shu unli bilan singishib, fonetik diftong hosil qiladi: vodiy>vodi, dohiy>dohi
kabi.1
y undoshi yumshoq (palatal) tovushdir, shuning uchun u bilan yondosh qo‘llangan unlilar
akkomodatsiyaga uchraydi- orqa qator unlilar old qator (ingichka) ottenka bilan talaffuz qilinadi.
qiyos qiling. qo‘l (qol)- yo‘l (yl), quvmoq (quvm q)- yuvmoq (yuvmo q) kabi.
Sayoz til orqa undoshlari tavsifi.
1) k fonemasi - sayoz til orqa, portlovchi, jarangsiz, shov-qinli undosh. Bu fonema so‘z
boshida (katta, kiyim), o‘rtasida (aka, tikan) va oxirida (O‘rdak, go‘dak) kela oladi. Ko‘p
bo‘g‘inli so‘zlarga egalik affiksi qo‘shilganda, asosdagi k jarangli g ga ota’di. kovak>kovagi
(k>g), telpak> telpagim (k>g), yurak>yuraging (k>g) kabi. Bir bo‘ginli so‘zlarda va ayrim
o‘zlashma so‘zlarda bunday o‘zgarish bo‘lmaydi. yuk - yukim, yuking, yukki. ishtirok -
ishtirokim, ishtiroking, ishtiroki; idrok- idroking, idroki kabi. Demak, ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning
ba`zi grammatik shakllarida jarangsiz k ning jaranglashgan ottenkasi qatnashadi. k dan so‘ng
unli tovushlarning faqat old qator ottenkalari qo‘llanadi. ko‘l (kl), kul (kÿl), kitob (k`t p) kabi.
1 Фонетик дифтонг иккита товушнинг ґзаро сингишиб кетишидан хосил булади, хакикий дифтонг эса
битта буґин хосил килувчи икки товуш. Улар битта фонема саналади. Бундай дифтонг узбек тилига хос
эмас.
2) g fonemasi - sayoz til orqa, portlovchi, jarangli, shovqinli undosh. Bu fonema so‘z
boshida (gul, go‘zal), o‘rtasida (tegirmon, agar) va oxirida (barg, juvonmarg) kela oladi.
qadimgi turkiy tilda so‘z boshida qo‘llanmagan. So‘z oxirida kelishi ko‘proq o‘zlashma
so‘zlarda uchraydi, bunday pozitsiyada u jarangsiz k tarzida talaffuz etiladi. barg>bark,
pedagog>pedagok kabi. g dan so‘ng unli fonemalarning faqat old qator ottenkasi qatnashadi:
go‘’zal (gz l), gul (g l), gilam (g`l m) kabi.
3) n fonemasi - sayoz til orqa, jarangli, burun sonanti. Bu fonema so‘z boshida
qo‘llanmaydi, so‘z o‘rtasida (ko‘ngil, singil) va oxirida (ong, ming) ishlatiladi. Bu fonema bilan
yonma-yon qo‘llangan unlilar doimo ingichka talaffuz etiladi. jang-j n, ko‘ngil-kon`l kabi. Bu
fonema qattiq o‘zakli so‘zlar yoki so‘z shakllarida chuqur til orqa ottenka bilan talaffuz etilishi
ham mumkin. g‘ing (g‘o‘ng), xo‘ng-xo‘ng (xong-xong) kabi.