Tayanch tushunchalar Konsonantizm undosh fonemalar tizimi. Labial undoshlar

q.vfonemasi - lab-lab, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli undosh (E.V. Sevortyan uni sonor
tovushlar sirasiga kiritadi). So‘z o‘rtasida (gavda,tovuq), oxirida (ov,suv) ishlatiladi. O‘zbek
tiliga tojik-fors va arab tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda ham qo‘llanadi: navo(toj), navodir
(arabcha);
4.v fonemasi - lab-tish, sirg‘aluvchi, jarangli, shovqinli undosh. Bu fonema O‘zbek tiliga
arab va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda ko‘proq qo‘llanadi, so‘z boshida (vaqt,va`da, vagon),
o‘rtasida (ovqat,aviatsiya) va oxirida (afv,ustav) uchraydi. Ruscha o‘zlashmalarda lab-tish v
undoshi jarangsiz undosh ta`sirida yoki so‘z oxirida jarangsiz f tarzida talaffuz etiladi.
avtomat>aftomat, ustav>ustaf kabi. Demak, ruscha lab-tish v ning kombinator (avtomat so‘zida)
va pozitsion (ustav so‘zida) ottenkalari bo‘lishi mumkin.
5.f- fonemasi- lab-tish, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh sof turkiy so‘zlarda
qo‘llanmaydi, fors, arab, rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagina uchraydi. farzand (toj.), farq
(arab.), fabrika (rus.) kabi. Lablashgan unlilar bilan yonma-yon qo‘llanganda lab-tish f ning lablab
ottenkasi yuzaga keladi. fazl-fozil-fuzalo; faqir-fuqaro kabi. Bunday holat firma va funktsiya
kabi ruscha o‘zlashmalarda ham uchraydi.
Jonli so‘zlashuvda lab-tish f ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz p tarzida talaffuz qilinish
holatlari uchrab turadi. faqat>paqat, qafas>qapas, ulfat>ulpat kabi. Bundagi p undoshi
sirg‘aluvchi f ning kombinator yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til
vakillarida f ga xos artikulyatsiya bazasining (psixo-fiziologik ko‘nikmaning) o‘tmishda
bo‘lmaganligi ta`sirida sodir bo‘ladi.
6.m fonemasi - lab-lab, sonor, burun tovushi. So‘zning barcha qismlarida – so‘z boshida
(moy,mana), o‘rtasida (amaki, osmon), oxirida (tom, xum) qo‘llanadi. qadimgi turkiy tilda so‘z
boshida b ning fakul`tativ ottenkasi sifatidagina uchragan (mingso‘zida), so‘z o‘rtasi va
oxirida mustaqil fonema sifatida qo‘llangan; qamug‘ (hamma), qum kabi.1