Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Кузатиш муаммоси. Беруний кузатиш м?саласига тўхталади. Иил зодиак бўйича бир марта айланиб кели-1 ..аври. Бу ҳодиса объектчв-дио Кузатиш натижаси эса ҳар хклдир. Бунга сабаб: кузатиш даври канча катта бўлса, хато миқдори шунча аниқроқ сезилади; кузатиш сони кўпайган сари хато аниқлаша беради. Статистиканинг роли бу ерда аёнлашади; катта жисмни кичик приборлар билан кузатиш хато-ликка олиб келади. Кузатишнинг бу хоссаларига_ Беруний эътибор берган Кузатиш масаласи ҳануз ўз кучини сақлайди.
Баъзилар кЎзлари билан кўрмагунча ишонмайдилар. Ваҳолонки, улар инкор этган нарсаларнинг кўпини ақл мумкин деб билади. Улуғ ҳодисалар ҳамма вақт бўлавермайди. Бинобарин, мушоҳада қилмаи, уларни инкор этиш тўғри бўлмайди, деб уқтириб ўтади Беруний.
Эмпирик билиш ўз даврида маълум аҳамиятга эга бўлган: араб-лар, масалан, ойни ҳилол кўринишидан бошлаганлар; эмпирик Анон арпага нийсон ойининг 14-да қарар эди. Арпа пишган бўлса, йил — оддий, акс ҳолда кабисалик қилар эди; Қарроалар назария в^а қиёсга аҳамият бермай, ой бошини Қуёш ва Ой учрашишидан бошлаи-ди. Аммо Беруний кузатишнинг ўзи кифоя эмаслигини таъкидлайди.
Ихтилофлар. Подшоҳларнинг ададлари, исмлари, ҳукмронлик муддатлари ва аҳволлари ҳақидаги хабарлар турли муаллифларда турлича баён этилган. Бу камчиликни Беруний кўрсатиб ўтади. Маса­лан:
I. Муаллифларда гоҳо ихтилофлар учраб туради: 1) Ардашердан
Яздижардгача ўтган давр 4 хил берилган, 2) Искандардан Яздижард-
гача бўлган давр ҳақида ҳам ихтилоф бор. Фарқ, масалан 253, 125 йил-
гача етади, 3) Мусо ибн Исо Эрон подшоҳларининг ҳукмронлик муд-
датларини орттириб юборган.
II. Диний китоблардаги ихтилоф: 1) тавротнинг 3 нусхасида Бани
Исроилнинг Мисрга кириши ҳақида 3 хил муддат кўрсатилади, 2) тав­
ротнинг ҳар хил нусхаларида одам «пайдо» бўлган вақт ҳар хил кўр-
сатилган. Фарқ 349 йилдан 582 йилгача¹⁰, 3) динлар орасидаги келиш-
мовчилик. Беруний пайғамбарлар тарихини текширувчи сифатида ҳар
хил динларнинг тарих ҳақидаги даъволарига оид шубҳаларни, динлар-
нинг бир-бирларини айблашларини, ҳисобдаги ихтилофни кўрсатиб
берди.

3. 
   Ихтилофни топиш ва тузатиш: 1) Беруний подшоҳларнинг подшоҳлик даврлари ҳақидаги тарихчилар гапларининг ихтилофини ҳисоб йўли билан топади. 2) Искандардан кейинги давр ҳақидаги ихтилофни тузатишни Беруний ўз зиммасига олади ва уни бажаради.
   
4. 
   Ихтилофга сабаб: 1. Тарихда ўхшаш номлар аралаштириб юборилган. Масалан, эронликлар ўхшаш номларни адаштириб юборган-лари сабабли Ардашер билан Яздижард орасидаги 676 йиллик даврни кўрсатмаганлар, 2. Ашконийлар даврида халқ Искандар туфайли но-тинч эди. Шу туфайли улар тарихларда ғофил бўлдилар, 3. Муаллиф<
   

¹⁰ Шу китоб, 57-бет.