8
Shuningdek, ba‘zi darslik va o‗quv qo‗llanmalarda bozor iqtisodiyotining yana bir
alohida, mustaqil subyekti sifatida banklar ajratib ko‗rsatiladi.
Bank
– iqtisodiyotning me‘yorda amal qilishi uchun zarur bo‗lgan pul massasi
harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasi.
Shunday qilib, yuqorida
keltirib o‗tilgan bozor iqtisodiyoti subyektlarining o‗zaro ta‘siri va aloqasini
quyidagi rasm orqali ifodalash mumkin
1-Rasm. Bozor xo‟jaligi subyektlari o„zaro aloqasining umumiy modeli
1
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, asosan, to‗rtta tarkibiy
qismdan iborat bo‗ladi: narx, talab, taklif, raqobat.
Narxlar nisbati o‗zgarib turadi, shuning uchun narx ishlab chiqaruvchi uchun
ishlab chiqarish hajmining o‗zgarishi zarurligini aniqlashda yo‗l ko‗rsatkich bo‗lib
xizmat qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o‗zgarishlar o‗z
navbatida, narxlardagi o‗zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo‗lishi va unda xususiy
mulkchilikning ustuvorligi;
- tadbirkorlik va
tanlov erkinligi;
- raqobat kurashining mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
- korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o‗zgarishlariga
1
Sh. Shodmonov. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: «Iqtisod - Moliya » nashriyoti, 2020. 788 bet.
9
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning barcha bosqichlari uchun umumiydir.
Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu
iqtisodiyotning tarixan tarkib topgan ikki turini bir-biridan farq qilish zarur. Uning
birinchi ko‗rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g‗arbdagi
rivojlangan
mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy
adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy
belgilari: a) iqtisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka
asoslanganligi; b)
kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; v) tadbirkorlar,
ishchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilarning
shaxsan erkinligi; g)
tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari; d) iqtisodiyotning talab va
taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; e) aholining
ijtimoiy
himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining
kuchayishi; j) bozor xarakatlarining stixiyali amalga oshirilishi, noma‘lum bozor
uchun ishlash.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko‗rinishi hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal
qiladi. Uning asosiy belgilari:
a) iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari,
ya‘ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanganligi;
b) kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning
bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo‗lida to‗planib, milliy va xalqaro
miqyosda umumlashganligi;
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fantexnika
taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni,
rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o‗rtasidagi nisbatlarni
tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi;
g) xo‗jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes
rejasi, prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurtmalarni bajarish,
marketing tizimi orqali boshqarish va boshqalar);
10
d) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy
kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta‘minot va ijtimoiy sug‗urta
fondlarining
vujudga kelishi.
Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari saqlanib
qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun-qoidalari rivojlanish uchun
negiz va shart-sharoit bo‗lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo‗jaligi iqtisodiyotdagi xususiy va davlat sektorlarining
o‗zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta‘sirning intensivligi darajasi hamda
davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda,
zamonaviy
bozor iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi .
2
Do'stlaringiz bilan baham: 
