"tadbirkorlik va boshqaruv" fakulteti "raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillari 
Bozor iqtisodiyotiga o'tishning ham, uning samarali amal qilishining ham yagona 
va universal tamoyili yo‗q, deb aytish mumkin. Har bir mamlakatning, har bir 
xalqning faqat o'ziga xos bo'lgan tarixiy, ijtimoiy va milliy qadriyatlari va 
xususiyatlari mavjud. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‗tish davri ham har bir 
mamlakatda o'ziga xos tarzda kechadi va uning amal qilishida muayyan tafovutlar
bo'lishi tabiiy. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyotini tizim sifatida belgilab beruvchi 
bir qator tamoyillar mavjud bo‗lib, ularning asosiylari xususida to'xtalib o‗tamiz.
Xususiy mulkchilikning ustuvorligi.
Iqtisodiy munosabatlar tizimida
mulkchilik muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, 

---

16 
ayirboshlash va iste'mol qilish xarakteri, asosan, mulkchilik munosabatlariga bog'liq. 
Mulkchilikning subyektlari va obyektlari mavjud bo'lib, uning birinchisiga davlat, 
jismoniy va yuridik shaxslar kiradi. Ikkinchisiga esa, ya'ni obyektlariga tabiiy 
resurslar, bino va inshootlar, asbob-uskunalar, qimmatbaho qog'ozlar, pul
mablag‗lari va aqliy mehnat natijalari kiradi.
Mulkchilik obyektlariga egalik qilish turli iqtisodiy tizimlarda turlicha bo'ladi. 
Rejali iqtisodiyot deb nomlanuvchi ma‘muriy-buyruqbozlik tizimida mulkchilik 
obyektlariga, asosan, davlat egalik qiladi va xususiy mulkning ulushi juda ham kam 
bo'ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa buning aksi, ya‘ni mulkchilik 
obyektlarining aksariyat qismi xususiy mulkdorlar tasarrufida bo‗lib, davlat mulki 
iqtisodiyotning asosini tashkil etmaydi. 
Xususiy mulk, asosan, individual (birshaxsga tegishli) mulk, oila mulki, jamoa 
mulki, shirkat mulki, qo‗shma mulk, hissadorlik mulki, diniy tashkilotlar mulki 
shakllarida amal qiladi.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotning 
ikkita bo'lagi paydo bo'ladi. Ular xususiy mulkchilikning barcha shakllarini 
birlashtiruvchi nodavlat sektori va davlat tasarrufidagi mulkdan iborat davlat 
sektoridir. Bozor iqtisodiyoti tizimining samarali amal qilishi ko‗p jihatdan ana shu 
ikkita sektorning nisbatiga bogiiq desa boiadi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradi-ki, xususiy mulkchilik 
hukmron mavqega ega boigan holda, ya'ni tovar ishlab chiqarish va xizmat 
ko'rsatish, asosan, iqtisodiyotning nodavlat sektorida mujassamlashganda, iqtisodiy 
taraqqiyot sur'atlari yuqori boiadi. Shuning uchun xususiy mulkchilikning ustuvorligi 
bozor iqtisodiyotining eng muhim va asosiy tamoyillaridan hisoblanadi.