"tadbirkorlik va boshqaruv" fakulteti "raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

Xo'jalikyurituvchi 
subyektlarning 
raqobatlashuvi
. 
Bozor 
iqtisodiyoti
sharoitida xo'jalik yuritishning iqtisodiy samaradorligini ta'minlovchi, tadbirkorlikni 
harakatga keltimvchi kuch bu — korxonalar, firmalarva barcha ishbilarmonlar 
0‗rtasidagi raqobatdir. Uni xo'jalik vurituvchi subyektlarning faoliyat ko'rsatish va 
yashash ucluin kurash usuli deb ham aytish mumkin. Chunki o‗z raqibidan ortda 
qolmaslikka, undan ko‗ra yuqoriroq obro‗-e‘tiboiga va mavqega ega bo'lishga 
intilish pirovard natijada ko'proq foyda olislmi, yuksakroq sur'atlar bilan 
rivojlanishni ta'minlovchi omildir. Tadbirkorlik raqobatidayengilish, albatta, 
iqtisodiy jihatdan sinishni bildiradi. Shuning uchun ham, tabiiyki, hech kim raqobat 

---

20 
kurashida yengilishni, mag'Iubiyatga uchrashni istamaydi. Demak, raqobat kurashida 
barcha tadbirkorlar, firma va korxonalar
qatnashadi. Bozor munosabatlari amal 
qiluvchi har qanday davlatda raqibi bo'lmagan xo‗jalik yurituvchi subyektning o‗zi 
yo‗q.
Raqobat kurashi iqtisodiy faoliyatning barcha sohalari: ishlab chiqarish, 
ayirboshlash va iste'molda mavjud bo‗lib, har qanday kurashda bo'lgani kabi bu yerda 
ham kuchlilar yengib chiqadi va kuchsizlar yengilaveradi. Kurash maydoniga yangi-
yangi xo'jalik subyektlari kirib kelaveradi. Raqobatning iqtisodiy faoliyat 
samaradorligini oshirishga, jamiyat taraqqiyotini tezlashtirishga bo‘lgan ijobiy ta'siri 
mana shunda namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, raqobatni bozor iqtisodiyotining 
tabiatiga mos tushuvchi tamoyil, deb aytish mumkin. Biroq, ijtimoiy yo‗naltirilgan 
bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin raqobatga qarama-qarshi turuvchi, uning tabiatiga 
zid bo‘lgan yakka hukmronlik (monopoliya) omili mavjuddir. Monopoliya — 
iqtisodiy faoliyatning biron-bir turi bilan shug'ullanish huquqi yoki imkoniyatiga
ayrim xo'jalik subyektining egalik qilishi. Monopoliyaning mavjudligi bozor 
munosabatlarining samarali amal qilishiga putur yetkazadi, raqobatning iqtisodiy 
taraqqiyotga ijobiy ta'sirini susaytiradi.
Monopoliya o‗z tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlikning kelib
chiqishiga sabab bo'ladi, hukmron mavqeyiga tayanib, xarajatlarni kamaytirmagan 
holda foyda ko'rishi va bozorda o‗z hukmronligini o'tkazishi mumkin. 
Yuqorida keltirilgan sabablarga ko‗ra bozor iqtisodiyoti monopoliya bilan 
chiqisha olmaydi. Shuning uchun bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda 
monopoliyaga qarshi siyosat davlat iqtisodiy siyosatining muhim yo'nalishi 
hisoblanadi. 
XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o‘tish global, ya‘ni umumjahon voqeligiga 
aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish murakkab jarayon, shuning uchun u uzoq vaqt 
davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud 
bo‘lib, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning turli modellari, yo‘nalishlari asosida amalga 
oshadi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li quyidagi omillarga bog‘liq: 

---

21 
1) geografik o‘rin; 
2) tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi; 
3) tarixiy taraqqiyot darajasi; 
4) aholining an‘analari va urf-odatlari; 
5) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi; 
6) jamiyatning ijtimoiy yo‘nalishi. 
Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo‘lib, bular: 
-bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi; 
-tovarlar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi; 
-raqobat kurashiga asoslanishi; 
-iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma‘lum tizimi mavjudligi va 
boshqalardan iborat. 
Bozor iqtisodiyoti barcha mamlakatlarda o‘z xususiyatlari va umumiy 
tomonlarining o‘ziga xos qorishmasidan iborat bo‘lib, ilmiy iqtisodiyotda har xil 
model (andaza) tarzida ifodalanadi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga bo‘lish 
mumkin.Ana shunday guruhlarga bo‘lishning mezoni qilib, 
-davlat dasturlarining maqsadi, yo‘nalishi; 
-iqtisodiyotni tartibga solish usullari; 
-iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi; 
-ish haqidagi farq kabilar olinadi.