"tadbirkorlik va boshqaruv" fakulteti "raqamli iqtisodiyot" kafedrasi

3) Bozor iqtisodiyotiga o‟tishning sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‟li.
Bu 
mamlakatlarda davlat mulki hukmron mavqega ega bo‘lib, iqtisodiyot davlat 
tomonidan markazlashgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan. Yaratilgan 
mahsulot ham davlat tomonidan taqsimlangan. 
Totalitar iqtisodiyotning bozor bilan umumiyligi yo‘q, ular bir-biriga zid, 
tabiatan har xil. Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari 

---

23 
g‘oyalarini singdirmay, ularga yangicha ko‘nikma hosil etmay turib, bozor 
iqtisodiyotiga o‘tib bo‘lmaydi, lekin bu tizimning afzalligi shundaki, u o‘ziga xos 
usullar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy kadrlar potentsialini 
yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o‘tish nisbatan engil kechishi 
mumkin. 
Umuman olganda o‘zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari bilan 
jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar 
«Amerika», «Germaniya»,
«Xitoy»
modeli va boshqalar hisoblanadi. 
«AQSh modeli»
liberal model sifatida xarakterlanadi. Amerikacha andazaning 
o‘ziga xos xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga, 
ommaviylikka erishishni ta‘minlashga asoslanganligidir. U jamiyat a‘zolaridan har 
birining ishbilarmonlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni, xususiy 
manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart-sharoit yaratishga qaratilgan. Mamlakat 
iqtisodiy rivojlanishidagi ayrim ziddiyatlar, pasayish va inflyatsiya singari salbiy 
holatlar ko‘plab sug‘urta, xayriya jamg‘armalari, qolaversa, davlat yordamida hal 
etiladi. Bunda davlat qonunlar (ular hamma sohani qamrab olgan) to‘la va to‘g‘ri 
bajarilishini kuzatib boradi. 
U boshqa modellardan quyidagi xususiyatlari bilan faq qiladi: 
— davlat mulki ulushining kamligi (sanoatda, aktsionerlik kapitalida davlat 
kapitalining hissasi 10%. Buyuk Britaniyada esa 24%, Frantsiyada 34%, Italiyada 
38%); 
— tadbirkorlikni keng ravishda qo‘llab-quvvatlash. Kichik biznes 90- yillarda 
yangi ish o‘rinlarining 90% ini tashkil etgan; 
— iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning minimal darajada aralashuvi 
(iqtisodiyotda chuqur inqiroz ro‘y berib, tanglikdan olib chiqish jarayonida (60- 
yillarda), qashshoqlik bilan 
kurash yillarida davlat aralashuvi yuqori bo‘lgan, 70- yillardan boshlab davlat 
aralashuvi qisqarib borgan); 
— aholining tabaqalanishi kuchli, kam ta‘minlangan aholining hayot kechirish 
darajasi past; 

---

24 
— ish haqida katta farq mavjud (firma boshliqlari bilan ishchi-xizmatchilar 
o‘rtasidagi tafovut 110 martadan ortib ketadi). 
Xozirgi paytda AQShda aholi jon boshiga ishlab chiqariladigan yalpi milliy 
mahsulot 28 ming dollarga teng.