18
sharoitida iqtisodiy taraqqiyotni davlat boshqamvi va menejerlar tajribasi hamda
donoligi ma‘lum darajada belgilab beradi. Biroq hal qiluvchi omil bo‗lib erkin bozor
munosabatlari va erkin baholar xizmat qiladi. Adam Smit tomonidan „ko‗rinmas q o
T deb atalgan talab va taklif iqtisodiyotni nafaqat tartibga solib turadi,
balki
boshqaradi ham. Tovar va xizmatlarning taklifi talabga nisbatan ko‗payib ketsa,
narx-navo tushadi, aks holda ular ko'tariladi. iqtisodiyotning qaysi tarmog'i yoki
sohasi ko‗proq daromad keltirsa, sarmoyadorlarning mablagiari o‗sha tomonga oqib
kela boshlaydi. Sifatsiz tovarlar va xizmatlar yaratayotgan korxona va firmalar
iqtisodiy jihatdan sinib, o‗z-o‗zidan yopilib ketadi. Yuqori sifatli tovar ishlab
chiqaruvchilarning omadi chopaveradi, chunki,
bir tomondan, tovarga talab katta
bo‗lsa, ikkinchi tomondan, bu tovar yuqori baholarda sotiladi.
Shunday qilib, bozor mexanizmining o‗zi iqtisodiy obyektlar va jarayonlarni
o'zini o‗zi tartibga soluvchi va boshqaruvchi qilib qo'yadi, xo‗jalik yuritishning eng
oqilona usullarini tanlash, ishlab chiqarishning eng yangi
texnologiyalarini joriy
etishni tadbirkorlarning tabiiy ehtiyojiga aylantiradi.
O„z-o „zini moliyalashtirish.
Har qanday xo'jalik yurituvchi subyekt iqtisodiy
faoliyat ko'rsatar ekan, uning oldida bitta muhim vazifa turadi. Bu vazifa o‗z
mustaqilligini to‗la-to‗kis ta‘minlashdir. Buning uchun u o'zining xo'jalik faoliyati
bilan bog'Iiq bo'lgan barcha moliyaviy sarf-xarajatlarni qoplashi va olgan foydasi
hisobidan o ‗z taraqqiyotini amalga oshirishi kerak. O'zbekona ta'birbilan aytadigan
bo'lsak, bozor iqtisodiyoti sharoitida Jiar kim o ‗z aravasini o ‗zi tortishi kerak".
To‗g‗ri, xo‗jalik yurituvchi subyektlar o‗z mablag‗lari yetarli bo'lmagan hollarda
bankdan kredit (qarz)lar olishi mumkin. Biroq bu ham „o‗z aravasini o ‗zi tortish"
bilan teng narsa. Chunki bankdan
olingan qarzlarni qaytarish, qaytarganaa ham
foizlari bilan qaytarish kerak.
O'z -o ‗zini moliyalashtirish tamoyiliga amal qilish uchun xo'jalik yurituvchi
subyektlardan uddaburonlik, tadbirkorlik, hisob-kitob bilan faoliyat yuritish, uzoqni
ko'ra bilish va boshqa bir qator fazilatlar talab qilinadi. Iqtisodiy faoliyatning hisob-
kitobini joviga qo'ya olmagan, o'zining tovar va xizmatlariga bo'lgan joriy va
istiqboldagi talabni yaxshi o'rganib chiqmagan tadbirkor
foyda olish u yoqda
19
tursin, hatto o‗z xarajatlarini ham qoplay olmaydi. Narx-navo erkinligi. Bozor
iqtisodiyotining eng muhim belgisi va tamoyili hisoblangan narx-navo erkinligi
shuni bildiradiki, tovar va xizmatlarning bahosi davlat tomonidan emas, balki
sotuvchi bilan xaridoming o‗zaro kelishuvi asosida belgilanadi.
Mamlakatimizda
o'tgan asrning 90-villariga qadaramal qilgan markazlashgan rejali iqtisodiyot
sharoitida tovar va xizmatlarning bahosi, qoida tariqasida, davlat tomonidan
belgilanib (voki o'rnatilib) kelinar edi. Baholar uzoq vaqt davomida amal qilar va
shuning uchun tovar va xizmatlar yaratishga sarflanayotgan xarajatlarni hamma vaqt
ham to'liq aks ettiravermas edi.
Undan tashqari uzoq vaqt amal qiluvchi baholar tovar va xizmatlarga bo'lgan
talabni ham, ularning taklifidagi o'zgarishlami ham
aks ettirish imkoniyatidan
mahruni edi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx-navoni erkinlashtirish degani, albatta,
barcha tovar va xizmatlarning bahosi bozorda sotuvchi bilan xaridor 0‗rtasidagi
kelishuv asosida shakllanadi, degan ma'noni bildirmaydi. Umumdavlat
manfaatlaridan kelib chiqib, muhim strategik ahamiyatga ega bo'lgan tovarlar
(masalan,
paxta tolasi, oltin va boshqa qimmatbaho metallar)ning bahosini davlat
belgilab beradi. Biroq bozor iqtisodiyoti sharoitida erkin bozor baholari vetakchi
o'rinni egallaydi. Shu bilan birgalikda, rivojlangan mamlakatlaming xo'jalik
amaliyotida shartnomaviy deb ataluvchi narxlar ham keng qo'llanadi. Ular uzoq vaqt
davomida sheriklik aloqalari asosida ish vurituvchi firma va korxonalarning xo'jalik
amaliyotida ko'proq qo'llanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
