Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

energiya
va 
axboroti
ling 
ahamiyati oshib boradi. Shubhasizki, qudratli energiya manbaala- 
rini o'zlashtirm asdan turib ish kuchi, mehnat buyumlari va vosita- 
larining o‘zaro ta ’sirini samarali boMishiga erishish m um kin emas.

---

Hozirgi ishlab chiqarishni energiya bilan ta’m inlash birinchi dara- 
jali masaladir.
Fan-texnika inqilobi ishlab chiqarish jarayonining zaruriy omili 
sifatida axborotni oldinga surmoqda. U ning m ahsulot sifatini yax- 
shilash ham da ishlab chiqarishni tashkil qilishda roli beqiyosdir.
Ishlab chiqarish m unosabatlarida 
mulkchilik
alohida o 'rin
egallaydi (uni “mulkchilik munosabatlari” sifatida ifodalaydilar). 
M ulkchilikning ikki turi mavjud: iqtisodiy va m a’naviy mulkchilik. 
Iqtisodiy mulkchilik m unosabatlari huquqiy maqomga ega b o'lib, 
u huquqiy aktlar bilan mustahkamlanadi. M ulkchilikning alohida 
shakli m a’naviy intellektual mulkchilikdir: san’at asarlari, ilmiy 
kashfiyotlar va h.k.1 Gegelning ta’kidlashicha: “Shaxsiy farovonlik- 
ka egalik qilishim uchun m ening ichki qarashim va xohishim ning 
o ‘zi yetarli emas va bunday farovonlikka erishishim uchun, bunday 
qo‘lga kiritilgan farovonlik boshqalar tomonidan ham tan olinishi 
kerak”2. B u yerda gap davlatning m ulk egalarini, aniqroq qilib ayt- 
ganda, xususiy m ulkchilikni him oya qiladigan huquqiy tuzilmalari 
haqida ketmoqda. M ulkchilikning turli shakllari va uni.him oya qi­
luvchi huquqiy m exanizm lar iqtisodiy taraqqiyotning asosiy omili 
sifatida m aydonga chiqadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlam ing tarkibiy qism i o ‘zida quyi- 
dagilam i mujassamlashtiradi:
— ishlab chiqarishdagi ishchi kuchi;
— ilmiy bilimlar;
— m ehnat vositalari;
— ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi;
— iqtisodiy ishlab chiqarish infrastrukturasi.
Shuni ham ta’kidlash zarurki, iqtisodiy m uam m olam i hal etish­
ning ham m a tarafdan e’tiro f etilgan y o ‘li m avjud emas. Shuning 
uchun har bir davlat o ‘zining rivojlanish darajasi xususiyatidan ke­
lib chiqqan holda resurslam i samarali ishlatish usullarini ta’min- 
lashga harakat qiladi.
1 Qarang: Новая философская энциклопедия. М., 2001. Т. 3. С. 582.
1 
Гегель Г. В.
Работы разных лет. М., 1971. Т. I. С. 230.
67

---

Shunday qilib, jam iyat moddiy ehtiyojlarini toMaroq qondirish 
imkonini beruvchi iqtisodiy taraqqiyot ro ‘y berishi uchun kerakli 
omillar va shart-sharoitlaming mavjudligiga zarurat yuzaga keladi. 
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib iqtisodiy taraqqiyotning muhim 
omillariga quyidagilarni kiritish mumkin.
Mehnat: mehnat samaradoriigining yuqoriligi, mehnatni to‘g ‘ri 
tashkil etish, mehnatni rag‘batlantirish (inson omili);
Ish kuchi: malakali va yuqori salohiyatga ega ishchilar, ular­
ning malakasini muntazam oshirib borishga e’tibor qaratish (inson 
omili);
Mehnat qurollari va texnologiyalar: ishlab chiqarish texnolo- 
giyalarini modemizatsiyalash, texnologik innovatsiyalarni ishlab 
chiqarish jarayoniga keng tadbiq etish (texnologik omil);
Ilm-fan: ishlab chiqarishni samarali tashkil etish va boshqarish, 
yangi resurslami qidirib topish, moddiy ashyolaming noma’lum 
xususiyatlarini kashf etish borasidagi ilmiy nazariyalar (ilm-fan 
omili);
Mulkchilikning barcha shakllarini himoya qilishning huquqiy 
mexanizmlarini ishlab chiqish (siyosiy-huquqiy omil);
Iqtisodiy erkinlikni ta’minlash, ishlab chiqarishni rag'batlanti- 
rish siyosatini izchil olib borish (siyosiy omil).
B ozor iqtisodi tam oyillari, talab va qoidalari. Jamiyatning 
iqtisodiy hayotida bozor asosiy ijtimoiy-iqtisodiy institut hisobla­
nadi. Bozor iqtisodiyotning o ‘ziga xos generatori vazifasini baja­
radi. Iqtisodiy hayotni bozorsiz tasaw u r qilib boMmaydi, chunki 
ishlab chiqarish iste’molsiz mavjud boMmaydi, ishlab chiqarishsiz 
esa iste’mol boMmaydi. H ar ikki jarayonning birligi bozor bilan 
taqozolangandir.
Bozoming jamiyat uchun zarurligi borasidagi qarashlar qadim- 
danoq mavjud bo‘lgan. Xususan, Aflotun bozoming jam iyat ha­
yotidagi o ‘mini yuqori baholagan. Har qanday sharoitda ham inson 
bozorga ehtiyoj sezishini ta’kidlab, hattoki, “agar muayyan ishlab 
chiqaruvchi o ‘z mahsuloti bilan bozorga kelib, unga xaridor topma- 
sa, vaqtini behuda sovurgan boMadimi?”, degan savolga “Yo‘q, — 
deydi Aflotun, - ushbu ahvolni ko'rib, unga o ‘z xizmatini taklif
68

---

qiladigan odamlar topiladi... Ular bozorda pulga nimanidir xarid 
qilishni... va uni yana pulga ayirboshlashni kutib 
0
‘tiradilar”1.
Jamiyatning iqtisodiy hayotida bozomi asosiy institut sifati­
da ko'rsatgan maktablardan biri — klassik siyosiy iqtisoddir. Ush­
bu maktabning bosh yutugM — mehnat qiymati nazariyasiga asos 
solinishida boMgan. A.Smit (1723-1790), D.Rikardo (1772-1823) 
tovaming qiymati uni ishlab chiqarishga sarf etilgan mehnat sarflari 
bilan oMchanishini va buni muvofiqlashtirishda iqtisodiy hayotning 
murakkab tizimi sifatida bozoming rolini ochib berdi.
A.Smit bozorga obrazli qilib “barcha iqtisodiy agentlar ha- 
rakatini “ko‘zga ko‘rinmas qoM” boshqarib turadi” deb ta’kidlay- 
di. Uning fikricha, “bozor munosabatlarini har bir agent mustaqil 
ish tutib, o ‘z manfaatini ro‘yobga chiqara borib, pirovard natija­
da “ko‘zga ko‘rinmas qoM” vositasida, o ‘zi ko'zlamagan holda 
maqsad sari yo‘naltiradi. U o ‘z manfaatlarini ko‘zlab, ko‘pincha 
o‘zi ongli tarzda intilganiga nisbatan jam iyat manfaatlariga ancha 
ko'proq samarali tarzda xizmat qiladi”2.
Shunday qilib, A.Smitning fikricha, iqtisodiy taraqqiyotni ha- 
rakatlantiruvchi kuchi, bu — bozordir, millat boyligi ortishining 
asosiy sharti — insonga uning iqtisodiy faoliyatida erkinlik berish- 
dan iboratdir.
Neoliberalizm oqimining taniqli namoyondasi amerikalik iqti- 
sodchi M.Fridman iqtisodiy erkinlik himoyachisi boMib maydonga 
chiqdi. Uning fikricha, bozor tizimidan iqtisodiy erkinlikni ajratib 
boMmaydi. Shuning uchun u buyruqbozlik tizimiga nisbatan bozor 
tizimi hayotga ko'proq darajada moslashuvchan, deb hisoblaydi.
Bozor mexanizmida talab va taklif muhim o ‘rinni egallaydi va 
ko‘zga ko‘rinmas kuchga ega. Talab — bu, shunchaki ehtiyoj emas, 
balki toMovga qobil pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir.
1 Qarang: Мыслители Греции. От мифа к логике. - Москва-Харьков. 1999. 
С.145.
2 
Смит А.
Исследование о природе и причинах богатства народов. 
М., 
1962. С.332.
69

---

Bozorda xaridor o ‘ziga zarur boMgan narsalarni sotib olib, eh­
tiyojlarini qondirishga intiladilar. Ammo kishi ehtiyojlarining qay 
darajada qondirilishi uning muayyan tovarga boMgan talabi, aholi­
ning pul daromadlari va uning o'zgarishiga, bozor hajmiga, bozor- 
dagi m ollam ing narxlariga, iste’molchilarga beriladigan imtiyozlar 
kabi om iliarga bogMiq boMadi.
Ishlab chiqarishda yaratilgan turli-tuman m ahsulotlar va ko‘rsa- 
tiladigan xizm atlar iste’molchilarga to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri em as, balki 
bozor orqali yetib boradi. B ozor ishlab chiqarishni iste’mol bilan 
bogMaydi, chunki hech bir narsa tekinga berilmaydi, uni bozorda 
pulga sotib olish talab qilinadi.
Bozor -
bu xaridorlar bilan sotuvchilar o ‘rtasidagi iqtisodiy alo­
qalar, ularni bir-biriga bogMaydigan mexanizmdir. Bozorga tovar 
egasi uni sotish uchun, xaridor esa uni olish uchun chiqadi1. Sotuv­
chilar — bu, tovar ishlab chiqaruvchi firmalar, ferm er xo'jaliklari, 
yakka tarzda ishlab chiqaruvchi kishilardir. Xaridorlar esa jam iki 
iste’molchilar, ya’ni xonadonlar, resurslami olib ishlatuvchi firma­
lar, davlat idoralari va yakka tartibda ishlab chiqaruvchilar-boMadi. 
A gar aholi bozordan iste’mol buyumlari va xizm atlam i sotib olsa, 
firm alar va yakka tartibda ishlovchilar asbob-uskuna, mashinalar, 
yoqilgM, elektr energiya, xom ashyo va ish kuchini sotib oladilar. 
Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirboshlash, ya’ni oldi-sotdi mu­
nosabatlari paydo boMadi. B ir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga 
qaytadan boshqa tovar sotib olinadi.
Demak, bozor munosabatlari da ham tovarlar, ham pul ishlatila- 
di. Shuning uchun buni tovar-pul munosabati deb aytiladi.
Tovar yaratuvchining mehnati ixtisoslashgan boMadi, y a ’ni 
ishlab chiqaruvchilar faqat u yoki bu tovam i ishlab chiqarish bi­
lan m ashg‘ul boMadilar, natijada kasblam ing turi k o ‘payib boradi. 
M asalan, XXI asrga kelib y er yuzida 20 mingdan ziyod kasblar pay­
do boMdiki, ular bilan m ashg‘ul kishilar 60 trillion dollardan ziyod 
(2010 y.) mahsulot va xizm atlam i yaratdilar, bular g 'o y at xilma-xil
1