Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Dem ografik jarayonlar, ularning jam iyat hayoti va taraq-
qiyptiga ta’siri. 
Jam iyat hayoti va taraqqiyotiga demografik jara­
yonlar ham muayyan tarzda o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi. Demografik ja ­
rayonlar deganda ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlarga bogMiq tarzda 
yuzaga keladigan aholining tu g ‘ilishi, vafot etishi, ko'payishi yoki 
kam ayishi, aholi joylashuvining zichlik darajasi, migratsiya, ayol- 
lar va erkaklar, turli yoshga m ansub qatlam lar nisbati kabi jarayon­
lar tushuniladi.
H ar bir demografik jarayon ijtimoiy sharoitlarga bo‘ysunadi. 
M asalan, tu g ‘ilishning vafot etishga nisbatan ortiq boMishligi ja ­
m iyatning iqtisodiy salohiyati, tibbiyotning rivojlanganligi va aho­
lining ijtimoiy himoyalanganligi kabi sharoitlarga bevosita bogMiq. 
Shuningdek, bu jarayonlar ijtim oiy shart-sharoitlar natijasida 
o ‘zgarib tursa-da, bu jarayonlar qayta jam iyat hayotiga ta ’sir etish 
kuchiga ega.
Demografik jarayonlar ijtimoiy taraqqiyotga negativ va pozitiv 
ta ’sir etish xususiyatiga ega. U ning ijobiy omil sifatida namoyon 
boMishini bir qator yo‘nalishlarda ko‘rib o‘tish mumkin:
— aholining ko‘payishi ishchi kuchiga boMgan talabning qondi- 
rilishiga olib keladi (bunda m ehnatga yaroqli va jism onan sogMom 
aholining ortib borishi nazarda tutilmoqda);
- aholi orasida yoshlar qatlamining ko‘pligi jam iyatning o ‘zga- 
rishlarga moyilligini oshiradi. Chunki yoshlar o‘rta yoshlar va 
keksalarga nisbatan ijtimoiy faolroq boMishadi. Bunda jam iyat 
konservativ xarakterdan uzoqlashib, liberal o ‘zgarishlarga k o ‘proq 
moslashadi;
- migratsiya jarayonlari turli hududlardagi professional, iqti­
sodiy va boshqa “bo'shliqlam i” toMdiradi. Ishchi kuchining barqa­
ror taqsimlanishiga olib keladi;
— aholining zichlashuvi ijtimoiy m unosabatlam ing faollashuvi- 
ga ta ’sir ko'rsatadi. Shaharlashishni yuzaga keltirib, o ‘z navbati-
52

---

da madaniyatning markazlashuvini belgilaydi. Ayni vaqtda ishlab 
chiqarish va bozor m unosabatlariga ijobiy ta ’sir k o ‘rsatadi.
Ayni vaqtda yuqoridagi kabi demografik jarayonlar ijtimoiy ta­
raqqiyotga salbiy ta ’sir etuvchi omil sifatida nam oyon boMishi ham 
mumkin. Masalan:
— aholining haddan tashqari k o ‘payishi moddiy n e ’m atlar 
taqchilligini yuzaga keltiradi. Iqtisodiy taqsim otda jiddiy tafovut- 
lam i yuzaga keltirib, iqtisodiy nochor qatlam ning ortishiga olib 
keladi. Jam iyatda mavjud ijtimoiy-siyosiy tuzum ga nisbatan salbiy 
kayfiyatlaming oshib borishiga, turli tartibsizliklarga sabab boMadi. 
Jam iyatda beqarorlik ehtim oli ortadi;
— tugMlishning kam ligi ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mum­
kin. Bunda jam iyatda keksalam ing salmogM ortadi. Ularni boqish 
jam iyatga ogMr yuk boMib tushishi mumkin;
— o ‘z navbatida jam iyatda yoshlar salmogMning ko‘pligi ham 
ijtimoiy beqarorlikka olib kelishi mumkin. U larning liberal kayfi- 
yatga moyilligi jiddiy inqilobiy o ‘zgarishlarga olib kelishi mumkin 
(Suriya, Misr, Liviyada sodir boMgan inqilobiy jarayonlarda asosan 
yoshlar ishtirok etdi);
— keskin urbanizatsiya (shaharlashish) jarayoni qishloqlam ing 
bo‘shab qolishiga, a g ra rx o ‘ja!ikning zav o lg ay u z tutishiga olib ke­
lishi mumkin;
— m igratsiya jarayonlarining kuchayishi natijasida madaniyat- 
lar aralashuvi yuz beradi. Am erikalik siyosiy tahlilchi va publitsist 
P.Byukenen o‘zining “G ‘arbning halokati” asarida buni shunday 
izohlaydi: “Tizginsiz im m igratsiya xavfli o ‘sim ta kabi Am erika xal- 
qini o ‘z tarixiga, tiliga, madaniyatiga, urf-odatlariga ega boMmagan 
tartibsiz olomonga ay lan tirib ... mamlakatni etnik guruhlarga boMib 
yuborib, mamlakatni y o ‘q qilish xavfini yuzaga keltirmoqda”. 1 Bu 
xususda yana bir taniqli siyosatshunos olim S.Xantington o ‘zining 
“Biz kimmiz?” asarida yozishicha, Lotin Amerikasidan immigrant-
1 
Бьюкенен П.
Смерть Запада / Пер. с ант. М.: СПб., 2004. - С. 14.
53

---

lam ing doim iy oqib kelishi A QShni ikki xalq, ikki m adaniyat va 
ikki tilga ajratib tashlash xavfini kuchaytirib yubordi1.
K o'pincha demografik jarayonlar orasida ijtimoiy taraqqiyotga 
kuchli ta ’sir etuvchi omil sifatida aholi soni o ‘sishiga asosiy e ’tibor 
beriladi. Aynan aholi soni ortishi bilan bog‘liq demografik omilning 
jam iyat hayotiga ta’sirini mutlaqlashtirgan oqim lardan biri dem o­
grafik determinizmdir. Demografik determinizm ni odatda X V III asr 
oxiri va X IX asr boshida ijod qilgan ingliz iqtisodchisi T. M altus 
bilan bog‘laydilar. U ning asosiy ijod m ahsullaridan biri “N ufus 
qonuni borasidagi tajribalar” asarining yuzaga kelishi ko‘pchilik 
e ’tiborini tortdi. M altus shunday fikrni olg‘a suradi: “A gar aholi­
ning ko‘payishi hech qanday to 'siq q a uchramasa, u har 25 yilda 
ikki barobarga ko‘payadi va geom etrik progressiya b o ‘yicha o ‘sa- 
di... M ehnat qilish uchun qulay sharoitlar ostidagi m avjud vositalar 
hech qachon arifmetik progressiyadan ortiq o ‘sm aydi”. T. M altus 
ijtim oiy taraqqiyotning asosiy omili sifatida aholi sonining k o ‘pa- 
yishini e ’tiro f etadi. Lekin aholi sonining k o ‘payishi taraqqiyotning 
doimiy omili bo‘lib qolmaydi. A holi soni o ‘sishining m a’lum da- 
rajasiga etish jam iyat taraqqiyoti uchun tormoz, keyinchalik esa 
xavf-xatar tug‘diradi.
T.M altus ko‘p m am lakatlardagi qashshoqlikning o ‘sishidan 
tashvishga tushib, bu m uam m oga nisbatan biror chora ko‘rilmasa, 
jam iyatda salbiy o ‘zgarishlarga, epidem iyalar va shunga o ‘xshash 
oqibatlar yuzaga kelishi mum kinligini ta ’kidlaydi. U bunday vazi- 
yatdan chiqish yo‘li sifatida tug‘ilishni nazorat qilish va yerga ish­
lov berish vositalarini mukammallashtirish (hosildorlikni oshirish 
uchun) kabi choralar k o 'rish lozimligini aytib o ‘tadi. Biroq muhim 
ijtimoiy muammolami ilgari surgan M altus nom idan ilm-fandan 
yiroq b o ‘Igan maqsadlarda foydalandilar. X IX asr oxiridan X X asr­
ning birinchi yarm iga qadar hayotimizning barcha salbiy tomonla- 
rini nufiis bilan bog‘lab tushuntiruvchi neom altuschilik qarashlari 
tarqaldi.
1 Qarang: 
Huntington S.
Who we are? The Challenges to America’s National 
identity. NewDelhi, 2004.
54

---

Nazorat uchun savollar
1. Jamiyat va tabiat uygeunligi deganda nima tushuniladi?
2. Insonning tabiatga bogcliqligi nimalarda namoyon boMadi?
3. Jamiyat hayoti va taraqqiyotining tabiiy omillariga nimalami kiri- 
tish mumkin?
4. Geografik muhit deganda nima tushuniladi va uning jamiyat hayoti- 
ga ta’sirini nimalarda ko‘rish mumkin?
5. Geografik determinizmning asosiy g‘oyasi nima?
6. Demografik omiliarga nimalami kiritish mumkin?
7. Demografik deterministik g6oyalaming gcayriinsoniy xususiyatla- 
rini ko‘rsating.
55

---