Geografik m uhit kishilarning m adaniyati, ruhiy holati, tur-
m ushi, 'urf-odatlariga, kiyinishiga ham ta ’sir k o ‘rsatadi v a bu-
larning tarkib topishida katta aham iyat kasb etadi. O 'z navbati
d a jam iy at ham geografik m uhitga ta ’sir k o ‘rsatadi.
K ishilarning
tobora o ‘sib boradigan ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatning
yangi hududlari va boshqa tabiiy boyliklari x o ‘jalik k a ja lb qilina-
di. Insonning ta ’siri oqibatida geografik m uhit ancha o ‘zgaradi.
M acalan, choMlarda vohalar vujudga keldi, dashtlar ekin dalalari-
ga aylantirildi, bir necha o ‘nlab suv om borlari qurildi, quritilgan
botqoqliklar o ‘rnida o ‘tloqlar paydo boMdi. B ular m ahalliy iqlim-
ga ham ta ’sir k o ‘rsatdi.
Geografik muhit, y a ’ni iqlim , y er re l’efi, suv va suv manbaalari,
foydali
qazilmalar, tuproq, o ‘sim lik va hayvonot olami kabi tabiiy
m uhit jam iyat hayoti va ijtim oiy taraqqiyotga o ‘z ta ’sirini ko‘rsa-
tadi. B u negativ yoki pozitiv m a’no kasb etishi mumkin. M asalan,
geografik m uhitning asosiy kom ponentlaridan biri bo‘lgan iqlimni
olaylik. Undagi o'zgarishlar jam iyat tarixida bir necha bor taraqqi
yotga turtki beruvchi omil sifatida ham , ijtimoiy taraqqiyotni tor-
mozlovchi kuch sifatida ham nam oyon bo‘lgan. Insoniyat tarixida
b ir necha bor m uzlik davri bo‘lgan va bu qulay iqlim iy sharoitda
yashayotgan inson zotini u y g ‘otuvchi kuch vazifasini bajargan.
Odam lar bunday sharoitga m oslashishlari uchun ularning biologik
adaptatsiyalashuv im koniyatlarining kamligi ulam ing boshqa
b ir noyob xususiyatini, y a ’ni ongining
takom illashishiga sabab
bo‘lgan. B u esa asta-sekinlik bilan ijtim oiylik kasb etib borishiga
olib kelgan.
Geografik muhitning yana bir muhim komponenti hosildor
yerdir. Yer agrar ho‘jalikning m uhim resursi hisoblanadi. Birinchi
yuzaga kelgan sivilizatsiyalar ho'jaligi aynan tuproq unumdorli-
gi bilan bogMiq ed L M isr, M esopotam iya, Xitoy,
Hindiston kabi
sivilizatsiyalar yuzaga kelgan hududlar unum dor tuproqqa boy
boMgan. Tabiiyki, bu dehqonchilikdan moM-koM hosil olish im-
konini bergan, m oddiy farovonlik va taraqqiyotga olib kelgan. Turli
daryolar va dengizlarning mavjudligi qulay suv transportm i yuza-
50
ga keltirib, savdo-sotiqning yuksalishida m uhim omil boMib hiz-
mat qilgan. Hududining foydali qazilm alarga
boyligi ham jam iyat
hayoti va taraqqiyotiga ta ’sir etuvchi tabiiy om il hisoblanadi. Ay-
nan birinchi bor m etalga ishlov berish orqali m ehnat qurollarining
takomillashuvi ishlab chiqarishning rivojiga olib kelgan. Tabiiy-
ki, tamaddunlar ana shunday foydali qazilm alar moM-koM b o ig a n
hududlarda mavjud bo‘lgan. D em ak, geografik muhitning har bir
komponenti ijtimoiy taraqqiyotning m uhim tabiiy omillari bo‘lib
hizmat qiladi.
Geografik muhitdagi o ‘zgarishlar har doim ham taraqqiyot omi-
li boMavermaydi. Buni ayniqsa hozirgi tabiat kataklizm larining sal-
biy ijtimoiy oqibatlari m isolida k o ‘rib turibm iz. Insoniyat tarixida
bunday jarayonlar ko‘p kuzatilgan. Tarixchilarning ta’kidlashla-
richa, M ayya sivilizatsiyasi va Rim im periyasining inqirozga yuz
tutishida muttasil davom etgan qurg'oqchilik ham o'zining ta ’si-
rini ko'rsatgan. Dehqonchilikda
hosildorlik pasayib, jam iyatning
iqtisodiy asoslari yemirilgan, natijada ijtimoiy farovonlik darajasi
pasayib, turli ziddiyatlar, yem irilishlarga sabab boMgan. Shunga
o ‘xshash holatni Avstraliyada yashovchi qabilalar ham o ‘z bosh-
laridan kechirganlar. Ovchilikni tirikchilik
manbai qilib olgan ab-
origenlar hayvonlam i ovlash jarayonida o ‘rmonlarga o ‘t qo'yish
usulidan muntazam foydalanganlar. N atijada, q it’adagi o ‘rmon-
lar keskin kamaygan, kuygan tuproq o 'z unum dorligini y o ‘qot-
gan, natijada o ‘sim liklam ing kamayishi yanada tezlashgan, bu esa
hayvonot olam iga katta putur yetkazgan. A borigenlar esa ogMr
iqtisodiy inqirozni boshlaridan kechirgan,
taraqqiyot imkoniya-
tidan mahrum boMganlar. H ozirda Atlantika okeaninining g ‘arbiy
qirg‘oqlarida ham da Tinch okeani m intaqalarida sodir boMayotgan
to‘fonlar, Am erikada tez-tez kuzatiladigan tomadolar, turli zilzila-
lar, suv toshqinlari, vulqon otilishlari, epidem iyalar yetkazayotgan
zarar tabiiy om illam ing jam iyatga salbiy ta ’sirini ifodalaydi.
Demak, har bir jam iyat hayoti va taraqqiyotida geografik omil-
larning ta’siri har doim sezilarli boMib kelgan va bundan keyin ham
shunday boMadi. Am m o shuni alohida ta ’kidlash kerakki, geografik
51
muhitni taraqqiyotning birdan-bir asosiy omili, qulay geografik
m uhitga egalik qilishga intilishni tabiiy holat sifatida qarash geo
grafik deterministik oqimlami yuzaga keltirdi. Buning asosini esa
geografik siyosat tashkil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
