|
Ijtim oiy tizim strukturasi va funksional institutlari.
Jamiyat
har qanday m urakkab bir butun hodisa va tizim sifatida o ‘z tuzili-
shi, strukturasiga ega boMib, tartibli, bir butun o ‘ziga xos ijtimoiy
aloqadorlik va turli ijtimoiy m unosabatlar birligini tashkil qiladi.
Ijtimoiy tizim lar o ‘zlarining ijtimoiy vazifalari, funksiyalari
bilan o ‘zaro farqlanadi. U lar muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy,
axloqiy va boshqa qonuniyatlar asosida faoliyat ko'rsatadilar. Har
qanday ijtimoiy tizim da ikki tipdagi: funksional va rivojlanish
qonuniyatlari amal qiladi. U larning funksional va rivojlanish xu-
susiyatlari ikki omil — ichki va tashqi om illar bilan belgilanadi.
Ichki omiliarga birinchi navbatda tizim va uning komponentlari,
komponentlarining o ‘zaro munosabati kiradi. Tashqi omiliarga ij
timoiy tizim lam ing tashqi m uhit bilan aloqadorligi kiradi. Ijtimoiy
tizim lam ing tashqi m uhit bilan o ‘zaro aloqadorligi ulam ing asosiy
mavjudlik va yashash sharti hisoblanadi.
43
Jam iyat kishilarning o ‘zaro aloqadorlik birligidan iboratdir. H ar
qanday ijtimoiy tizim va uning elem entlari boshqa tizimlar, ular
ning elementlari bilan funksional aloqadorlikda bo‘ladi.
Ijtimoiy tizim lam ing rivojlanishi tabiiy-tarixiy jarayon tarzi-
da boradi. H ar bir ijtimoiy tizim boshqasining, yuqori darajadagi
tizimi tarkibiga kiradi. 0 ‘zi esa quyi, kichik tartibdagi tizimlarni
o ‘z tarkibiga oladi. Jam iyat hayotidagi biron bir ijtim oiy tizim
alohida ravishda, boshqalaridan, ijtim oiy muhitdan ajragan holda
yashay olmaydi.
H ar bir ijtimoiy tizim o ‘zgarm as va abadiy emas. U lar tarixiy
taraqqiyot davomida doim o o ‘zgarib, rivojlanib boradi. H ar qanday
ijtimoiy tizim o‘zining tarkib topib rivojlanish, gullab-yashnash va
tanazzuliga ega b o ‘ladi. Ijtim oiy tizim larga tarixiylik xos bo‘lib,
tarkibidagi elem ent va m ayda tizim lam ing o ‘zaro aloqadorligi, zid-
diyatliligi—ularning rivojlanish mohiyatini belgilaydi. Tashqi o ‘za-
ro aloqadorlik ham ijtimoiy tizim iararo munosabatlar asosini tashkil
qiladi. Alohida olingan inson va jam iyat hayotidagi barcha ijtimoiy
jarayonlar tizimi o ‘rtasidagi m unosabatlar o 'zaro ierarxik tuzilishga
egadir. O 'zaro ierarxik tuziiish ulam i boshqarish imkonini beradi.
Ijtimoiy tizim lar maqsadga yoMlanganligini, moslashuvchi, ochiq
o ‘zini qayta tiklash, funksional va rivojlanish kabi o 'zig a xos xu-
susiyatlarga ega. H ar bir ijtim oiy tizim tashqi ijtimoiy m uhit bilan
doim iy aloqadorlikda boMadi. Kishilar, ijtimoiy voqelik, jarayonlar
va g 'o y alar ijtimoiy m uhit elem entlari sifatida nam oyon boMadi.
Jamiyat o ‘z mavjudligini ta ’minlashi uchun muayyan funksional
institutlarga ega boMadi.Kishilar o'zlarining kundalik faoliyatlarida
“ institut” deganda turlicha ijtimoiy birliklam i tushunadi. B u o ‘quv
yurti yoki ilmiy muassasa, korxona, h ar qanday yirik maqsadli tash-
kilot boMishi mumkin. Bu tushuncha to ‘g ‘risida turli ijtimoiy fanlar
o ‘rtasida toMiq bir kelishuv m avjud emas.
Aslida “ institut” va “guruh” tushunchalari o ‘rtasida maMum
ichki farqlanishlar mavjud. A gar guruh — bu o ‘zaro xatti-harakat
qilayotgan individlar yigMndisini anglatsa, institut — bu inson fao-
liyatining maMum sohasida, ya’ni am aliyotda o ‘zini namoyon qi-
44
lishda yuz beradigan ijtimoiy aloqalar tizim i va ijtimoiy m e’yorlar
yig ‘indisidir. Jum ladan, ijtim oiy institutga quyidagi ta ’rifni be
rish mumkin: ijtim oiy institut — bu jam iyatning asosiy ehtiyojla-
rini qondiruvchi aloqalar va ijtimoiy m e’yorlam ing tashkillashgan
tizim idir1.
Institutlar jam iyat normal faoliyatining zaruriy omili sanalgan
ijtimoiy muhim faoliyatni am alga oshiradi. Bunday institutlar qa-
toriga davlat va uning institutlari, partiyalar va harakatlar, ommaviy
axborot vositalari, diniy muassasalar, ta ’lim va m adaniyat muas-
sasalari, sogMiqni saqlash va sanitariya xizm ati tizimlari, bozor,
banklar va hokazolar kiradi. Ijtim oiy institutlar faoliyati ijtimoiy
hayotning barcha jabhalari: oila va ishlab chiqarish, tovarlar va
pullar harakati, ishlab chiqarish, iste’mol va hokazolarga nisbatan
tatbiq etiladi. Institutlar turli birliklarvaguruhlarning manfaatlarini
muvofiqlashtirishni amalga oshiradi, ularning samarali o ‘zaro alo-
qasini ta’minlaydi, vujudga kelgan ijtimoiy qadriyatlarni mustah-
kamlaydi va yangilarini yaratadi.
Ijtim oiy munosabatlar sohalariga qarab ijtim oiy institutlar qu
yidagi turlarga boMinadi:
— iqtisodiy institutlar;
— siyosiy institutlar;
— nikoh, oila va qon-qarindoshlik;
— tarbiya institutlari;
— m adaniyat sohasi institutlari.
Jam iyatda ijtimoiy institutlam ing muayyan funksiyalari ijtimoiy
munosabatlarda aks etadi. Ijtim oiy m unosabatlar kishilar, ijtimoiy
guruhlar, millatlar, tashqi tabaqalar va boshqa ijtimoiy tuzilm alar
o'rtasidagi munosabatlar va ulam ing ichki iqtisodiy, ijtimoiy, si
yosiy mafkuraviy va madaniy sohalardagi faoliyatini tashkil qiladi.
A lohida olingan inson - jam iyatning, ijtim oiy m unosabatlam ing
boshlang‘ich unsuri hisoblanadi. 0 ‘z m ohiyat e ’tibori bilan ijtimoiy
m unosabatlar moddiy va m a’naviy m azm unda boMadi. M oddiy ij-
1 Qarang:
Фролов C.C.
Социология, //http://sbiblio.com/biblio/archive/
frolov_soc/soc_frol i 1 .aspx.
45
tim oiy munosabatlarga iqtisodiy ishlab chiqarish munosabatlari ki
radi. Ustqurmaviy m unosabatlar siyosiy, huquqiy munosabatlami
o ‘z ichiga oladi. M a’naviy munosabatlarga axloqiy, mafkuraviy,
diniy va boshqa m unosabatlar jam lanadi. Jam iyat rivojlanishi ijti
m oiy m unosabatlar rivoji bilan belgilanadi. Boshqacha aytganda,
bir butun tizim sifatidagi jam iyat mohiyatini uning sohalari, tizim-
lari o ‘rtasidagi o‘zaro funksional aloqadorlik qonunlari ifodalaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
