Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Qobilov Sh.
R. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - Т.: O'zbekiston Respublikasi 
IIV Akademiyasi, 2013. -B.133.
70

---

tovarlar boMib, ularni ishlab chiqaruvchilar bozor orqali bir-biriga 
yetkazib beradilar.
Bozor iqtisodiyoti g ‘oyat ko‘p qirrali va murakkab iqtisodiyot- 
dir. Uning mohiyatini anglash uchun unga xos tub belgilami yax- 
litlikda olib qarash kerak. Bu belgilar shakllanib ulgurgan, aralash 
iqtisodiyotga aylangan bozor iqtisodi sharoitida vujudga keladi, 
hozirgi eng rivojlangan mamlakatlarda aniq ko‘rinadi.
Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi — 
iqtisodiy plyuralizm
hisoblanadi, ya’ni mulk shakllari va xo‘jalik yuritish usullarining 
turli-tuman boMishidir.
Bozor iqtisodiyoti 
erkin iqtisodiyotdir.
Iqtisodiy faoliyat erkin- 
ligining asosi ishlab chiqarish omillari yoki yaratilgan tovarlar- 
ning mulk obyekti boMishi, mulkdorlarning esa mustaqillikka ega 
boMishidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o'zaro munosabatlar manfaatlami 
ko'zlagan holda o‘mati!adi. Ish yuzasidan boMgan munosabatlar 
(sheriklik) erkin shakllanadi. Turli ishlab chiqaruvchilar bir-biri bi­
lan manfaatli aloqa o ‘rnatadilar.
Bozor iqtisodiyotining yana bir belgisi — narxlarning liberal- 
lashuvi, ya’ni narx-navoning erkin tashkil topishidir. Tovarlar nar- 
xini davlat yuqoridan belgilamaydi, narx ayrim ishlab chiqaruvchi 
yoki iste’molchi tazyiqi ostida shakllanmaydi. Narx bozordagi ta­
lab va taklifga qarab, xaridor bilan sotuvchining savdolashuviga 
binoan yuzaga keladi.
Bozor iqtisodiyotida, uning iqtisodiy mexanizmida raqobat 
asosiy o ‘rin tutadi. Raqobat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchila- 
rining xususiy, o ‘zgalamikidan alohidalashgan manfaatini bildira- 
di, lekin bu manfaat yoMida kurash qoidalariga rioya qilish shart 
hisoblanadi. Manfaatlami yuzaga chiqarishning birdan-bir yoMi 
talabgir, ya’ni jam iyat uchun zarur tovarlami ishlab chiqarishdir. 
Raqobat moddiy va mehnat resurslarini к am sarflagan holda ulami 
samarali ishlatish ko‘plab va sifatli tovarlar ishlab chiqarishga un- 
daydi. Shu jihatdan raqobat bozor iqtisodiyotini harakatga soluvchi 
vositadir.
71

---

Bozor iqtisodiyoti o'zining regulyatorlariga ega. Bozor re- 
gulyatorlari - bozordagi o ‘zgarishni ishlab chiqarishga yetkazib, 
uning bozorga moslashuvini ta’minlovchi vositalardir. Albatta, 
ular m a’muriy emas, balki iqtisodiydir. Ulardan eng muhimi bo­
zor narxidir. Narx oshib, tovarlar jadal sotilsa, foyda ko‘payadi, 
ular ko‘proq ishlab chiqariladi. Tovarlar narxi pasayib, ular yaxshi 
o ‘tmasa, ishlab chiqarishni qisqartirish yoki undan tamomila voz 
kechish kerak bo‘ladi.
Bozor iqtisodiyotining ham, har qanday iqtisodiyot kabi o ‘z 
rivojlanish qonunlari mavjud. Unga xos qonunlar tizimini ikki gu- 
ruhga boMish mumkin:
a) umumiqtisodiy, lekin bozor iqtisodiyotida ham amal qilishda 
davom ctgan qonunlar;
b) faqat bozor iqtisodiyotining o ‘ziga xos qonunlari.
Bozor shuning uchun ham zarurki, u bir qator foydali funk- 
siyalami bajaradi.
1. Bozor 
ishlab chiqarish bilan iste’molni bog‘lash
funk- 
siyasini bajaradi. Tovar harakati uni ishlab chiqarishdan boshlanib, 
iste’mol bilan tugallanadi. Shu harakatning qanday yuz berishi bo­
zorga bogMiq. M a’lumki, har qanday ishlab chiqarishdan pirovard 
maqsad iste’mol uchun tovar yaratishdir. Bozor tizimida ehtiyojlar 
tovarlami pulga ayirboshlash orqali qondiriladi, chunki tovar ish­
lab chiqarish bor joyda mahsulotlar va xizmatlar bozordan o ‘tmay 
turib, to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri iste’molga kelib tushmaydi. Tovarlami al­
batta bozordan sotib olish zarur.
2. Bozor