Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

ishlab chiqarishning qaytadan yangilanib turishiga,
ya’ni uzluksiz yuz berishiga sharoit hozirlaydi. Bozorda tovarlar 
sotilgach, ulaming egasi qilgan xarajatlarining pulini chiqarib olish 
bilan birgalikda foyda ham ko‘radi. Tovami sotishdan tushgan pul­
ga bozoming o ‘zidan resurslar olinib, ulaming o ‘m i qoplanadi, ular 
miqdoran ko‘payadi, ya’ni ishlab chiqarish omillari yangidan hosil 
boMadi. Natijada iqtisodiy faoliyat takrorlanadi.
3. Bozor 
iqtisodiy regulyator,
ya’ni iqtisodiyotni tartibga soluv- 
chi vosita boMib xizmat qiladi. Bunga bozor narxlari orqali eri- 
shiladi. Narx pasaygan joy dan resurslar chiqib ketadi, ular narx osh-
72

---

gan yerga oqib o‘tadi. B ozor talabning o ‘zgarishiga qarab nimani 
va qancha ishlab chiqarish kerakligi haqidagi signalni (axborotni) 
ishlab chiqarishga yetkazadi. Shunga binoan resurslar taqsimlanib, 
kerakli sohalarga yuboriladi va talabgir tovarlam i ishlab chiqarish­
ga erishiladi. M ana shu jarayonlar bozor iqtisodiyotini tartiblashda 
qatnashib turishiga dalolat beradi. Shuningdek; pulni resurslar bilan 
ta ’minlab pul m uom alasini barqarorlashtirish vazifasini o ‘taydi.
4. 
B ozor turli mamlakatlar, 
millatlar va elatlar о 'rtasida о 'za-
ro manfaatli iqtisodiy aloqalarni o'rnatishga
xizm at qiladi. Bozor 
munosabatlari xalqaro iqtisodiy hamkorlikning yetakchi sohasi hi­
soblanadi. Xitoy, Hindiston, 0 ‘rta Osiyo, Yaqin Sharq,Yevropa dav- 
latlari bilan bog‘lovchi qadim gi savdo y o ‘li — Buyuk ipak yo'lidir. 
Bu y o ‘l orqali asosan ipak eksport qilinganligi sababli “Ipak y o ‘li” 
nomi bilan shuhrat qozongan. Xalqaro savdo-sotiq orqali turli 
m amlakatlar o ‘rtasida muntazam aloqalar o ‘m atiladi, davlatlar iq­
tisodiy jihatdan bir-biriga bogManadi. B ozor ishlab chiqarishning 
davlatlararo m iqyosda aniq ixtisoslashuvini, xalqaro miqyosdagi 
talab-ehtiyojnlm o‘ljalga olib yuritilishini taqozo etadi. Xullas, bo­
zor xalqaro aloqalarni o 'rn atish va ulam i kengaytirish vositasi ham 
bo'ladi.
Bozom ing taraqqiy etishida davlat tom onidan olib boriladigan 
islohotlaming ahamiyati katta. B ozor islohotlari — xalq ishtiroki- 
da, lekin davlat tom onidan ishlab chiqilgan bozor munosabatlarini 
shakllantirish chora-tadbirlarining davlat nazorati ostida amalga 
oshirilishidir.
Islohotlam ing quyidagi turlari mavjud:
— mulkiy m unosabatlar islohoti;
— agrar islohot;
— m oliya-kredit tizim i islohoti;
— ijtimoiy islohotlar,
— tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti;
— huquqiy islohotlar.
0 ‘zbekiston jahon tajribasini rad etmagan holda, ijtimoiy taraq­
qiyotning o‘ziga xos va m os yo'Iini ishlab chiqdi va shu y o'ldan 
dadil bormoqda.
73

---

Bu borada 0 ‘zbekiston oldiga quyidagi vazifalar belgilandi:
- barcha m ulk shakllarining tengligini ta ’minlash;
- iqtisodiy faoliyatga erkinlik berish;
- ishbilarmonlikni rivojlantirish, tadbirkorlikka keng y o ‘l ochib 
berish;
- erkin narx-navoga o'tish;
- iqtisodiy m onopolizm ga y o ‘l bermagan holda raqobatga keng 
y o ‘l ochish;
- ishlab chiqarishning zamonaviy milliy m anfaatga m os boMgan 
strukturasini yaratish;
- qudratli iqtisodiy salohiyatga tayanish;
- m illiy boyligini oshirib, xalqning ham m a qatlam lariga 
farovonlik, kelajakka ishonch hosil qilish;
- xalqaro iqtisodiy m unosabatlarda faol ishtirok etish, m am - 
lakat iqtisodiyotining jahon x o ‘jaligi bilan integratsiyalashuviga 
erishish.
M ustaqillikka erishgandan buyon o ‘tgan davr ichida 0 ‘zbe- 
kiston Respublikasi o ‘z taraqqiyot yo'lining salmoqli qism ini bosib. 
o ‘tdi. Iqtisodiy va siyosiy tizim ni yanada isloh qilish, ijtimoiy 
y o ‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etish, ichki va tashqi siyo- 
satni shakllantirishning puxta bazasi yaratildi.
Nazorat uchun savollar
1. Ja m iy a tn in g iq tiso d iy h a y o ti d e g a n d a nim an i tushunasiz?
2 . E h tiy o jlarn in g d o im iy o rtib b o rish in in g iq tiso d iy ta ra q q iy o tg a q a n ­
d a y alo q asi m av ju d ?
3 . Iq tiso d iy h a y o t s tru k tu ra sin in g ta rk ib iy e le m e n tla rig a n im a la r k i­
rad i?
4 . Iq tiso d iy ta ra q q iy o tn in g m u h im o m illarig a n im a la r k irad i?
4 5. B o z o r iq tiso d iy o tin in g afe a llik la ri nim alard an iborat?
6 . Iq tiso d iy ish la b c h iq a rish riv o jid a m u lk ch ilik n in g ah a m iy a tin i tu- 
shuntiring.
7. Iq tiso d iy ta ra q q iy o td a in so n o m ili d e g a n d a nim ani tu sh u n asiz?
8. O 'z b e k isto n d a b o z o r iq tiso d iy o tin i b arp o e tish n in g o ‘z ig a x o slig i 
n im a la rd a n am o y o n b o ‘ ladi?
74

---

JAM IYATNING SIYOSIY HAYOTI
Ja m iy a tn in g siyosiy h ay o ti v a siyosiy tizim i. Jam iyat siyosiy 
hayoti — bu davlat hokimiyati, uning funksiyalari, institutlari, am al­
ga oshirish usullariga taalluqli boMgan jam iyat sotsial hayotining 
o‘ziga xos tomonidir. U turli sinflar, ijtim oiy guruhlar, partiyalar 
va boshqa ijtimoiy tashkilotlam ing faoliyati va manfaatlarini o ‘z 
ichiga oladi. Siyosiy hayot k o ‘p oMchovli, j o ‘shqin ham da sotsial 
makon va zam onda keskin o ‘zgarib turuvchi siyosiy m unosabat­
lar, institutlar va odam lam ing siyosiy ongining rivojlanishi bilan 
bogMiq murakkab jarayondir.
Bu makon va zam onda turli tashkilotlar, ittifoqlar, qaram a-qar- 
shi guruhlar kabi xilma-xil siyosiy kuchlar qatnashadi. U lam ing 
sotsial muammolarini hal etish doirasida siyosiy hayotning m az­
muni, shakli va murakkabliklarini belgilab beradi.
Siyosiy m unosabatlar — bu jam iyatning siyosiy hayoti va uning 
siyosiy jarayonlarida uzluksiz harakatda boMgan siyosat subyektlari 
va ularning obyektiga qiladigan ta ’sirini ifoda qiluvchi harakatlar- 
ning umumiy ifodasi yoki ulam ing birligidir.
Siyosiy munosabatlar ijtimoiy hayotining barcha sohalarini 
qam rab oladi, negaki barcha sohalar ijtimoiy boshqaruv va hoki- 
m iyat bilan o‘zaro ta ’sirda boMadi.
Am erikalik olim lar Devid Iston va Gabriel A lm ond siyosiy 
tizim nazanyasining asoschilari hisoblanadi. D .Iston “Siyosiy 
tizim” (1953), “Siyosiy tahlil chegarasi” (1965), “Siyosiy hayot­
ning tizim iy tahlili” (1965) asarlari bilan siyosiy tizim nazariya- 
siga asos soldi. U ning ta ’biricha, siyosiy tizim o ‘zini o ‘zi boshqa- 
m vchi va taraqqiy etuvchi yaxlitlik boMib, tashqaridan keladigan 
impulslarga javob beradi. B u tizim k o ‘p boMaklardan iborat boMib, 
muayyan chegaralarga ega. Siyosiy tizim ning kirish joyi bor, unga 
tashqaridan im pulslar — y a ’ni talab va tayanch yetib keladi. Tizim-
75

---

ning chiqish joyidan siyosiy qarorlar o ‘rin oladi va ular yordamida 
siyosiy harakatlar amalga oshiriladi.
Siyosiy tizim chegaralari fuqarolarning siyosatdagi ixtiyoriy 
ishtiroki hisobiga kengayib boradi. Siyosiy tizim tarkibida insti- 
tutsional, m e’yoriy, kommunikativ, madaniy va funksional tizim- 
lami ajratish mumkin. Institutsional tizim siyosiy institutlardan 
tashkil topgan. 0 ‘zida katta hajmdagi siyosiy hokimiyat to'plagan 
asosiy siyosiy institut — davlatdir. Siyosiy tizimda siyosiy partiya- 
lar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, jam oat tashkilotlari, jumladan, ka- 
saba uyushmalari alohida o ‘rin egallaydi. 0 ‘z tabiatiga ko'ra, si­
yosiy boMmagan ijtimoiy institutlar — ommaviy axborot vositalari 
va diniy tashkilotlar ham siyosiy tizimda muhim o‘rin tutadi.
M e’yoriy tizim siyosiy hayotni tartibga soluvchi turli m e’yor- 
lar - huquqiy normalar, axloqiy m e’yorlar, siyosiy an’analardan 
tashkil topgan. Kommunikativ tizim siyosiy tizim ichi va tashqari- 
sidagi barcha aloqa shakl lari, o'zaro ta’sir va muloqotlami (masalan, 
siyosiy partiyalar bilan hukumat munosabatlarini, siyosiy tizim bi­
lan iqtisodiy tizimning o ‘zaro ta ’sirini, bir davlat siyosiy tizimi bi­
lan boshqa davlat siyosiy tizimi o ‘rtasidagi munosabatlami) o ‘ziga 
qamrab oladi.
Madaniy tizim siyosiy qadriyatlar, milliy mentalitet, siyosiy 
xulq andozalari, mafkura va jamoatchilik fikridan iborat. Funksio­
nal tizim siyosiy hokimiyatni amalga oshirish usul va vositalarida 
namoyon bo‘ladi hamda “siyosiy tartibot” tushunchasida o ‘zining 
umumlashgan ifodasini topadi.
Turli jamiyatlardagi siyosiy hayot shakllarining rivojlanganligi- 
ga ko‘ra quyidagi siyosiy tizimlar tiplari o ‘zaro farqlanadi:
1. Demokratik siyosiy tizim.
2. Avtoritar siyosiy tizim.
3. Totalitar siyosiy tizim.
Xalq hokimiyatchiligi, demokratik maqsadlar va ideallami 
amalga oshirish uchun real istiqboli ko‘proq barqaror boMgan si­
yosiy tizim turi — demokratiyadir. Demokratik siyosiy tizimning 
asosiy xususiyatlari:
76

---

— fuqarolarning siyosatga keng ja lb etilganligi, ular huquqlari 
va erkinliklarining kafolatlanganligi, hayot darajasining yuqoriligi, 
rivojlangan o ‘rta tabaqaning m uhim roli;
— hokimiyatni am alga oshirishda hokim iyat institutlari va 
shaxslarning keng ishtiroki, siyosiy qatnashuvning o 'zaro m usoba- 
qa, rahbarlikning esa k o ‘ppartiyaviylik shaklda tashkil etilganligi;
— xalq xohish-irodasining parlam ent shaklida ifoda etilishi, 
qonun chiqaruvchi organlarning saylovlar asosida shakllantirilgan- 
ligi;
— dem okratik siyosiy m adaniyat;
— davlatni boshqarishda qatnashishda fuqarolar huquqlarining 
tengligi;
— hukm ron va m uxolif siyosiy partiyalam ing mavjudligi;
— partiyalarning legal kurash sharoitida shakllanadigan umum- 
davlat vakillik organi - parlam entning mavjudligi;
— partiyalam ing saylovlardagi legal kurashi natijasiga k o ‘ra hu- 
kumatning shakllanishi.
N em is-am erika faylasufi va siyosatchisi X annaA rendtning “To- 
talitarizm m anbalari” (1951) kitobida an’anaviy despotizm va tota- 
litarizmning farqli jihatlari, totalitar rejim lam ing ijtim oiy sabablari 
o‘rganilib, ulam ing tub m ohiyati ko‘rsatiladi.
Fransuz faylasufi va sotsiologi R.K .A ron 1993 yilda rus tilida 
nashr etilgan “Dem okratiya v a totalitarizm ” kitobida totalitarizm- 
ning boshqa belgilari bilan b ir qatorda mafkuraviy terror jihatiga 
alohida to‘xtaladi. “H ar qanday faoliyatning davlat va mafkuraga 
bo'ysunish sababi, — deb yozadi u, — kasbiy sohadagi har qanday 
xatoliklar mafkuraviy xatoliklarga aylanadi, natijada alohida iri- 
sonning yo‘l qo'ygan xatolariga siyosiy va mafkuraviy tus beriladi, 
oxir oqibatda bir y o ‘la siyosiy va mafkuraviy terror am alga oshiri- 
ladi”1.
Biz bilamizki, X X asrda k o ‘plab totalitar rejim lar yuzaga kel­
di: Italiyada B.M ussolini (1922-1943) diktaturasi, Germaniyada 
30-40-yillardagi G itler fashizmi, SSSR da 30-50-yillar boshlari-
1