Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t



Download 5,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/51
Sana04.02.2022
Hajmi5,53 Mb.
#431273
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   51
Bog'liq
Ijtimoiy falsafa.Б.Очилова (1)

Nazarqosimov S.
Siyosiy barqarorlik. — Toshkent: Istiqlol, 2011. - B.101.
82


JAMIYAT MA’NAVIY HAYOTI
Jam iyatning m a’naviy hayoti. 
Jam iyat k o ‘p o ‘lchamli tizim 
boMib, uning mavjudligi va taraqqiy etishi nafaqat m oddiy asos- 
ga, shu bilan birga m a’naviy shart-sharoitlar yaratish bilan ham uz- 
viy bog‘liqdir. Jam iyatning m a’naviy hayoti o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra, 
kishilar faoliyati, o ‘zaro m unosabatlaridagi real jarayonlardir, ijti­
m oiy hayot faoliyatining m uayyan usulidir, ongli ravishda ijimoiy 
ishlab chiqarishning kengayishi v a kishilarning m a’naviy ehtiyoj- 
larining qondirilishi bilan b o g ‘liq boMgan nisbatan mustaqil so- 
hadir.
Jam iyatning m a’naviy hayoti kishilarning m a’naviy ishlab 
chiqarish faoliyatlari, uning natijalari ham da m a’naviy ishlab 
chiqarish jarayonida shakllanadigan aloqa va m unosabatlar nazarda 
tutiladi.
M a’naviy ishlab chiqarish deb siyosiy va huquqiy mafkura, ax- 
loq, san’at, fan, falsafa, din sohasida m a’naviy boyliklam i ishlab 
chiqarishga aytiladi. U ning o 'z ig a xos tarixiy xususiyatlari bor. 
M a’naviy ishlab chiqarish m uayyan m a’naviy ehtiyojlam i qondi­
rish uchun, m uayyan m a ’naviy m aqsadlar uchun am alga oshiriladi. 
Ijtimoiy ong ham m a’naviy ishlab chiqarish bilan uzviy bogMangan. 
Chunonchi, ijtimoiy qarashlar, g ‘oyalar, nazariyalar ham m a’naviy 
ishlab chiqarish mahsulidir.Demak, jam iyatning m a’naviy hayoti 
deganda unda ishlab chiqarilgan xilma-xil qarashlar, g ‘oyalar na­
zarda tutiladi.
Jam iyatning m a ’naviy hayoti o ‘ziga xos tarkibiy tuzilishga ega. 
Uning asosiy elem entlari deganda:
a) m a ’naviy faoliyat
b) m a’naviy ehtiyoj
v) m a’naviy o ‘ziashtirish
g) m a’naviy m unosabatlar nazarda tutiladi.
83


M a’naviy faoliyat yoki m a’naviy ishlab chiqarish inson faoli- 
yatining muhim ko‘rinishi b o ‘lib, kishilarning m a’naviy ehtiyoj­
larini qondirishga qaratilgan narsalami yaratishni nazarda tutadi. 
M a’naviy ishlab chiqarish insonning olam ga foal m unosabatini ifo­
dalaydi:
M a’naviy ishlab chiqarish jam iyat hayotining boshqa barcha 
sohalari (iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy) ning yanada takom illashib bo- 
rishiga xizm at qiladi.
M a’naviy ishlab chiqarish turli shakl va k o ‘rinishlardan iborat 
bilimlarning shakllanishi va taraqqiyotiga xizm at qiladi.
M a’naviy ishlab chiqarish ijtimoiy fikm ing shakllanishiga xiz­
m at qiladi. Bunda g 'oya, g ‘oyaviylik muhim o ‘rin tutadi.
M a’naviy ishlab chiqarish olam ni nazariy, ratsional bilish aso- 
sida quriladi.
M a’naviy ishlab chiqarishda ijodning ustivorligi kuzatiladi.
M a’naviy ishlab chiqarish deganda ishlab chiqilgan g ‘oyalam i 
jam iyat hayotiga yoyish ham nazarda tutiladi.
M a’naviy ishlab. chiqarish keng m a’nodagi tushuncha b o'lib, 
ushbu jarayonda:
— obrazlar, g ‘oyalar, nazariyalar yaratiladi;
— insonning o ‘zi va jam iyat takom illashib boradi.
Ijtim o iy ong — ja m iy a t m a ’naviy hay o tin in g asosi. Jam iyat­
ning m a’naviy hayoti asosini ijtimoiy ong tashkil etadi. Ijtim oiy 
o n g - ijtimoiy borliqni m a’naviy aks ettiradigan ijtimoiy kayfiyatlar, 
kechinmalar, his- tuyg'ular, qarashlar, g ‘oyalar va nazariyalam ing 
m ajm uiga aytiladi. Binobarin, ijtimoiy ong jam iyam ing o ‘z-o ‘zini, 
o ‘zining ijtimoiy borligini va uni qurshab turgan voqelikni anglash- 
dir. Am m o bunda ijtimoiy borliq “birlamchi” v a ijtim oiy ong “ik­
kilamchi” degan m a’i p kelib chiqmaydi. Ijtim oiy ong va ijtimoiy 
borliqdan ancha keyin em as, balki bir vaqtda va u bilan b o g ‘liq hol­
da paydo bo'lgan. Jam iyat ijtim oiy ongsiz shakllanmaydi, rivojlana 
olmaydi. Ongning kuch-quw atisiz ijtimoiy borliq harakatsiz, hatto 
o ‘lik narsaga aylanadi.
Inson va jam iyat m a’naviy hayotining rivojlanishida ijtimoiy 
v a individual ongning roli kattadir. Chunki tabiat va jam iyatda yuz
84


berayotgan turli-tum an o ‘zgarishlar, har xil sohalardagi yangiliklar 
fuqarolar ongida o ‘z aksini topadi. K ishilar ongiga ta ’sir etgan vo- 
qea-hodisalarga nisbatan ular o ‘z qarashlarini, fikrlarini ifodalay- 
dilar. A na shu ifodalash ijtim oiy va individual ong m ahsuli sifatida 
namoyon b o ‘ladi.
Ijtimoiy ong obyektiv voqelikni aks ettiruvchi his- tuyg‘ular, 
kayfiyatlar, kechinmalar, qarashlar, g ‘oyalar, nazariyalam ing maj- 
muidir. Individual ong jam iyatda yashovchi, muayyan ijtim oiy 
guruh, elat, millat, xalqqa m ansub boMgan aniq bir kishining on- 
gidir. U ayrim bir kishining m iyasida obyektiv voqelikning aks 
etishi jarayonida yuzaga keladigan his-tuyg‘ulari, kayfiyatlari, ke- 
chinmalari, tasaw u rlari, tushunchalari, m ulohazalari, fikrlarining 
yig‘indisidir. Ijtim oiy ong kishilardan tashqarida m avjud boMmay­
di. Ijtim oiy ong “ inson- faoliyat-aloqa-bogManish - jam iyat-tarix- 
til-madaniyat” tizim ida mavjuddir. Individual ong ham jam iyatdan, 
tarixdan, insoniyatdan, madaniyatdan tashqarida m avjud boMa 
olmaydi, bulardan tashqarida ayrim kishi fikrlay olm aydi. Shu 
m a’noda har qanday Individual ong ijtimoiy xususuiyatga ham eg a 
boMadi, y a ’ni ayrim likda um um iylik ham o ‘z ifodasini topadi.
Ijtim oiy ongning tuzilishi ijtimoiy m unosabatlar v a kishilar 
faoliyatining turlariga m os boMadi, ba’zan ulardan ilgarilab ketadi, 
ammo ba’zan ulardan ortda ham qolishi mumkin. Individual ong 
ayrim sohalarda ijtimoiy ongdan o‘zib ketishi yoki orqada qolishi 
mumkin.
Ijtim oiy ongning subyektlari faqat individualgina em as, balki ij­
timoiy guruhlar, jam iyat hamdir. A gar ijtim oiy ongning sohibi faqat 
individ boMganda, am alda individual va ijtim oiy ong o ‘rtasida farq 
qolmasdi. Individual ong va ijtimoiy ong o'rtasidagi farqni tan ol- 
maslik dogm atik v a volyuntaristik xatolarga olib keladi. Ijtim oiy 
m unosabatlar qanchalik rivojlangan boMsa, kishilar faoliyati turlari 
ham shuncha rivojlanadi. Ikkalasi o‘zaro dialektik bogMiq boMib, 
bir-birini boyitib, toMdirib boradi.
Ijtim o iy o n g s tru k tu ra s i. Ijtim oiy ong o ‘z m ohiyatiga k o ‘ra 
jam iyat m a’naviy hayotini o 'zid a m ujassam lashtirgan m urakkab 
tizim iga ega boMgan ijtimoiy hodisadir. Ijtim oiy ongning struktu-
85


rasiga: a) ijtim oiy ong sohalari; b) ijtimoiy o n g darajalari; v) ij­
tim oiy ong shakllari kiradi. Ijtim oiy ong sohaiariga kundaiik va 
nazariy ong; darajalariga — ijtim oiy ruhiyat va ijtim oiy mafkura, 
shakllariga-axloqiy, estetik, diniy, siyosiy, huquqiy ong kiradi.
Ijtim oiy ongni kishilar hayotida tutgan o ‘m iga qarab ikki qism- 
ga ajratish mumkin:
— ijtimoiy psixologiya (ruhiyat);
— m afkura (ideologiya).
Ijtimoiy psixologiya kishilarning mehnat va kundaiik turmush 
faoliyatida stixiyali ravishda vujudga keladi, uni sistemalashtirish 
va nazariy jihatdan asoslash qiyin. U quyidagi xususiyatlari bilan 
ajralib turadi:
— Kishilarning barqaror psixik holatlari (hissiy kechinmalari
emotsiya, kayfiyati, urf-odatlar).
— Ruhiy hodisalar: odat, udum, k o ‘nikma; turli kechinmalar.
- R u h iy jarayonlar: taqlid qilish, ishontirish va shunga o ‘xshash
xususiyatlar.
— Sezgi, idrok, fahm, tasaw u r, tafakkur, g ‘oya (siyosiy, huquqiy,. 
diniy, axloqiy belgilar) kabilar.
Ijtim oiy psixologiya ijtimoiy muhit, kundaiik turm ush sharoit- 
lari ta’siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. U m uayyan ijtimoiy 
guruh, elat, xalq yoki m illatning odatlari, urflari, a n ’analari, yashash 
tarzidan kelib chiqqan psixologik o ‘ziga xosliklarini aks ettiradi. 
Ijtim oiy psixologiyaning yana bir xususiyati shuki, unda muayyan 
bir hududdagi aynan sharoitlarda yashaydigan va bir-biriga bevo­
sita ta ’sir qiluvchi bir necha elat, millatlarga m ansub kishilarning 
ongidagi o ‘xshash xususiyatlar ham aks etadi. Bunga ba’zi m illat 
vakillarining yashab turgan joylaridan ko‘chib ketishgani, ammo 
yangi joyda ular ko‘pincha o ‘z m illatdoshlari tom onidan tushunil- 
m agani, u yerda chiqishtirilmagani va nihoyat ularning yana ilgari- 
gi hududga, m am lakatga qaytib kelishganiga oid ko‘ plab m isollam i 
keltirishim iz mumkin.
Ijtim oiy hayot rang-barang, xilma-xil boMgani uchun ijtimoiy 
ong ham tegishlicha turli shakllarga boMinadi. Bular: iqtisodiy ong, 
siyosiy ong, huquqiy ong, axloqiy ong, estetik ong, ekologik ong
86


bo‘Iib, biz yana tarixiy ongni, ongning elem enti sifatida, shu ju m ­
ladan tarixiy ongning muhim elementi sifatida tarixiy xotirani ham
bunga q o ‘shish mumkin. Ijtim oiy ongning barcha shakllari o ‘zaro
bogMiq, o 'zaro m unosabatda, o 'zaro birikadi va bir-birini o ‘zaro
toMdiradi. U lar o 'z i aks ettiruvchi hodisalar m azm uni, m oddiy- 
lashuv shakli v a ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra farq qiladi.
Ijtim oiy ong shakllarini bir-biridan quyidagi 4 ta belgilar b o 'y i­
cha farqlash mumkin:
Birinchidan, ular bir- biridan in’ikos ettirish mavzui bo‘y ich a 
farq qiladi. Chunonchi, siyosiy ong sinflar, millatlar, davlatlar 
o ‘rtasidagi m unosabatlam i, hokim iyatga m unosabatni ifodalaydi. 
Huquqiy ong huquqiy m unosabatlam i aks ettiradi.
Ikkinchidan, ular bir-biridan in’ikos etish shakllari bilan farq 
qiladi. M asalan, fan voqelikni tushunchalar, gepotezalar (ilm iy tax- 
minlar), nazariyaiar, m odellar shaklida aks ettiradi. San’at voqelik­
ni badiiy obrazlar shaklida, axioq ahloqiy his-tuyg‘ular va axloqiy 
normalar, qadriyatlar, ideallar shaklida aks ettiradi. Am m o ijtim oiy 
ong shakllarining ham m asi ham in’ikos ettirish shakli b o'yicha 
bir- biridan farq qilaverm aydi. M asalan, falsafa va fan, axloqiy va 
huquqiy ongni bu belgi bo'yicha bir-biridan farqini topish qiyin.
Uchinchidan, ular bir-birlaridan rivojlanishning o 'zig a x o s to ­
monlari bilan farq qiladi. Buni fan bilan san’atni bir- biriga taqqos- 
laganda yaqqol sezish mumkin. Fandagi rivojlanish bilishdagi tara­
qqiyot bilan am alga oshadi va bunda uning oldinga qarab ilgarilab 
harakat qilishi o 'z ifodasini topadi. San’atda esa bilish sohasidagi 
progress san’atidagi taraqqiyotning asosiy ko'rsatgichi b o ‘la ol­
maydi. San’atda esa estetik m ezonlar muhim rol o'ynaydi.
To'rtinchidan, ular o 'zlari bajaradigan ijtimoiy funksiyalari bi­
lan ham bir-biridan farq qiladi. M asalan, fan bilish funksiyalarini 
bajaradi. A xloqiy ong shaxsning axloqiy jihatdan shakllanishi, in­
sonni o 'z-o 'zin i nazorat qilishi, uning boshqa kishilarga m unosa- 
batining omili boMib xizm at qiladi. Ijtim oiy funksiyalari bo'yicha 
ijtimoiy ongning barcha shakllarini ikkita guruhga boMish m um ­
kin. Birinchi guruhga siyosiy, huquqiy, axloqiy ong kiradi. Bular 
kishilarning o 'za ro munosabatlarini boshqarish, nazorat qilish bi-
87


Ian bog‘langan va ijtimoiy voqelikni m a’naviy-amaliy o ‘zlashti- 
rishning shakllari hisoblanadilar. Ikkinchi guruhga fan, san ’at va 
falsafa kiradi. B ular insonni qurshab turgan voqelikning m a’naviy 
va m a’naviy- am aliy o ‘zlashtirishning shakllari hisoblanadi. U lar 
voqelikni bevosita ijtimoiy m unosabatlar va kishilarning amaliy 
faoliyatlari orqali o ‘zlashtirishning shakllari hisoblanadi. D in esa 
dunyoqarashning shakli ham, kishilarning o ‘zaro munosabatlarini 
boshqarish, nazorat qilish shakli ham bo‘lib hizmat qiladi.

Download 5,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   51




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish