Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Siyosiy ong
jam iyatning obyektiv tarzda m avjud bo‘lgan ijti­
moiy-siyosiy strukturasi va unga xos b o ‘lgan siyosiy faoliyatning 
turlarini, ularga muvofiq keladigan siyosiy tashkilotlar va muassa- 
salarni aks ettiradi.
Huquqiy ong
davlat bilan birga paydo b o ‘ ladi. H uquq xulq-atvor 
norm asi sifatida davlat tom onidan joriy etiladi, m uhofaza qilina- 
di va q o ‘llab-quw atlanadi. Xulq, eng a w a lo guruh manfaatlarini, 
keyin xalq manfaatlarini him oya qiladi.
Huquqiy ong siyosiy ongdan farq qiladi. Siyosiy ong ijtimoiy 
guruhlar, m illatlar va davlatlar o ‘rtasidagi m unosabatlam i aks ettir- 
sa, huquqiy ong hayotni ijtimoiy munosabatlarda ishtirok etayotgan 
kishilarning huquqlari va majburiyatlari nuqtai nazaridan aks ettira­
di. A gar siyosiy ong obyektiv tarzda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-iqti­
sodiy manfaatlarga bog‘liq bo‘lsa, huquqiy ong aql-zakovat, odob, 
axloqiy baholarga tayanadi. Huquqiy ong axloqiy ongdan ham farq 
qiladi. Huquqiy ong davlat organlariga tayanadi. Huquqiy norma- 
lam i bajarish majburiydir, bajarm aganlar jazolanadi. A xloqiy nor- 
malar, qoidalarni bajarish m ajburiy emas, axloq jam oatchilik fikri 
va nazoratiga tayanadi.
Axloqiy ong
huquqiy ongga nisbatan kengroq tushunchadir. Ax­
loqiy ong kishilarning jam iyatdagi xatti-harakatlari, yurish-turish- 
lari, yashash normalari, prinsiplari, qoidalari, shuningdek, ulam ing 
o ‘zaro bir-biriga ham da ijtimoiy guruhlarga jam iyatga boMgan mu­
nosabatlarini ifodalaydi. A xloqiy ong huquqiy ongga yaqin turadi, 
u ham kishilar o‘rtasidagi m unosabatlam i ifodalaydi. U lar o'rtasida 
farq ham bor. Huquqiy norm alam ing bajarilishi majburiy, ular dav­
lat organlariga tayanadi. A xloqiy qoidalarga rioya qilish jam oatchi-
88

---

lik fikri bilan am alga oshiriladi va oddatda ishontirish va nam una 
kuchiga tayanadi.
Diniy ong
insonni qurshab turgan m oddiy olam, tabiiy va ijti­
moiy hodisalam i g ‘ayritabiiy tarzda, fantastik shaklda aks ettiradi. 
Diniy ong asosida g ‘ayritabiiy kuchlar (xudolar, ruhlar, maloyika- 
lar, farishtalar, shayton va hokazolar) haqiqatan ham borligiga ko­
mil ishonch ham da ular m adadiga tayanish yotadi.
Ekologik ong
tabiatga, uning boyliklariga, o 'sim lik olamiga, 
hayvonot dunyosiga keltiriladigan g‘oyat katta zarar, x a v f natijasida 
kishilarda paydo boMgan achinish, xafa boMish, vahim aga tushish, 
qayg‘urish va boshqa his-tuyg‘ular, kayfiyatlar, kechinm alardan 
iborat. Ekologik ong tabiatning go‘zal olam i, ijobiy boyliklaridan 
unumli, tejab-tergab foydalanib, o ‘simlik, hayvonot olami qirilib 
ketishining old ini olish, suv, havo, tuproq, tog* jinslari zaharlani- 
shining oldini olishga qaratilgan qarashlar, g ‘oyalar, nazariyalardan 
iborat.
Demokratik ong
kishilarning ozodlik, erkinlik, ijtim oiy adolat, 
fikrlar xilm a-xilligi, oshkoralik va m ulohazalar erkinligi haqidagi 
his-tuyg‘ulam ing majmuidir. D em okratik ong ham yangi hodisa, 
ammo chuqur tarixiy ildizlarga ega. X alqlam ing ozodlik, erkinlik, 
adolat, oshkoralik, mulohazalarining xilm a- xilligi haqidagi o ‘ziga 
xos intilishlari, qarash lari, udum lari asosida bunday ongning tarixiy 
zaminlari bor.
Yuqorida k o ‘rib o'tg an ijtimoiy ong shakllari o ‘zaro bogMiq 
ham da taqozolangan boMib, ular ham korlikda inson dunyoqara­
shini tashkil etadi, shu bilan birga ijtim oiy faoliyat va m unosabatlar 
mazmunini ham belgilab beradi.
89

---

FAN VA UNING IJTIM OIY TARAQQIYOTDAGI 0 ‘RNI
F a n — ja m iy a tn in g ijtim oiy in stitu te Jamiyat hayotining mav­
judligi v a muttasil taraqqiy etib borishi muhim ijtimoiy institutlar 
faoliyati bilan belgilanadi. Ana shunday ijtimoiy institutlardan biri 
fandir. Fan boshqa ijtimoiy institutlarga xos bo‘lm agan noyob o ‘zi- 
ga xos jihatlari bilan jam iyat hayotini ratsional tashkil etishi va ij­
tim oiy m uam m olam i samarali hal etishi bilan alohida aham iyatga 
egadir. Fan — ijtim oiy ong shakllari orasida ilmiyligi va yuqori tar- 
tiblashganligi bilan ajralib turadi.
Fanni dunyo to ‘g ‘risidagi, shu jum ladan odam ning o ‘zi to ‘g ‘ri- 
sidagi, obyektiv bilim lam i ishlab chiqarish bo‘yicha yuksak dara- 
ja d a tashkil etilgan va ixtisoslashtirilgan faoliyatdir, deb ta ’riflash 
qabul qilingan.
Fanning quyidagi asosiy funksiyalarini alohida ko‘rsatish 
mumkin:
— ishlab chiqam vchi kuchlam i takom illashtirish uchun ilmiy 
bilim lardan foydalanish (fanning texnologik funksiyasi);
— ilmiy bilim lardan fanning o ‘zini rivojlantirish uchun foyda­
lanish;
— ilmiy bilim lam i shaxsning har tomonlama kamol topishiga (ij­
tim oiy progressga) imkon yaratish maqsadida insonni rivojlantirish 
uchun qo'llash;
— fandan turli tabiiy v a ijtim oiy jarayonlam i boshqarish vositasi 
sifatida foydalanish.
Ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy 
m anbalaridan biri b o'lgan fanning roli, uning tashkiliy tuzilishining 
murakkabligi, ilmiy faoliyat jarayonida foydalaniladigan resurs­
lam ing turli tumanligi fan taraqqiyotini prognozlash zaruriyatini 
keltirib chiqaradi.
90

---

Ijtim oiy hayot dinam ikasi bilim lam ing rivojlanish jarayonlariga 
muhim ta ’sir qilib, fanni tuzilm aviy va gnoseologik-m etodologik 
jihatdan ancha ilgari siljitadi. B u - fanning asosan oddiyroq tizim- 
larni (eng a w a lo fizik va injenerlik tizim lam i) o ‘rganishdan mu- 
rukkab va o‘ta m urakkab tizimlarni (ekologik, biologik, iqtisodiy, 
ijtimoiy tizim lam i) tadqiq qilishga o ‘tishidir.
V.P. Koxanovskiy fan rivoj lanishining uch asosiy bosqichini1 
ko‘rsatib o ‘tadi: