Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI

IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTETI

IJTIMOIY ISH YO’NALISHI

17.91-GURUH TALABASI Abdusamatov Muhammadali

Mustaqil ishi

MAVZU: Intervyu ijtimoiy ishda so‘rov metodi sifatida

FAN: Ijtimoiy ishda tadqiqot o‘tkazish metodikasi va statistik tahlil

BAJARDI: Abdusamatov M

TEKSHIRDI: Tojaliyev A

FARG‘ONA – 2020

Mavzu: Intervyu ijtimoiy ishda so‘rov metodi sifatida.

Reja:

1. Intervyu tushunchasi.

2. Intervyu turlari.

3. Marketing tadqiqotlar.

Ekspert baholash metodi «Intervyu» inglizcha so‘z bo‘lib, «biror maqsadni o‘z oldiga qo‘ygan suhbat» maonosini anglatadi. Intervyu olish jaraѐnida tadqiqot dasturiga oid savollarga javoblar olinadi. Keyingi vaqtlarda ijtimoiy ish tadqiqotda intervyu olish metodi keng qo‘llana boshladi. Buning asosiy sababi intervyu olishga tayѐrgarlik ko‘rishning ancha osonligidir. Intervyu olish anketa o‘tkazishga nisbatan o‘zining qator afzalliklari va kamchiliklarga egadir. SHuning uchun ham ijtimoiy ish tadqiqot o‘tkazishni rejalash tirishda qaysi usulning qulayligi va kam chiqim talab etishi jiddiy muxokama qilinadi hamda bir qarorga kelinadi. Intervyu olishning o‘ziga xos muhim hususiyati shundaki, tadqiqotchi javob beruvchi bilan bevosita muloqotda bo‘ladi. Agar anketa o‘tkazishda anketalar so‘roqlovchi vazifasini bajarsa, intervyu olish jaraѐnida tadqiqotchi (intervyu oluvchi) ning o‘zi savollar bilan suhbatdoshga murojaat qiladi. Intervyu oluvchi muammoga oid savollarni oldindan aniqlab oladi. U savollarga berilgan javoblarni intervyu olish jaraѐnida ѐki keyinroq ѐzib olishi mumkin. Intervyu olish jaraѐnida javob beruvchining imkoniyatiga qarab tadqiqot muammosiga oid murakkabroq ѐki engilroq savollar berilishi mumkin. Javob beruvchining kayfiyati, yuz o‘zgarishlari va o‘zini qanday tutishiga qarab, agar u ayrim savollarga javob berishga qiynalib qolsa, engilroq savol berilishi mumkin. Agar javob beruvchi biror-bir tushuncha mazmunini anglamay qolsa, darxol bu tushuncha izohlanishi lozim. Intervyu olish ish, o‘qish va xizmat joylarida amalga oshirilishi mumkin. Biroq u Ishilarni ishdan chalg‘itmasligi kerak. Intervyu oluvchi javob beruvchilar uchun qulay fursatni topa bilishi kerak. Agar tadqiqot muammosi ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lsa, javob beruvchilar ish joyida ko‘p savollarga oso‘ngina javob berishlari mumkin. Ishilarning xonadonlarida intervyu olish ham javob beruvchilar uchun qator qulayliklar yaratadi: -uyda bo‘sh vaqt topish mumkin; -norasmiy sharoit bo‘lganligi uchun ham javob beruvchi har bir savolga shoshilmasdan javob beradi; -suhbat jaraѐnida begona Ishilarning ishtirok etmasligi ham javob beruvchiga o‘zini erkin his qilish imkonini beradi.

Sotsiologiyada ekspriment metodi. «Ekspriment» lotincha so‘z bulib, «sinab ko‘rish», «tajriba» maonosini anglatadi. Ekspriment sotsiologiyada ‘odisa va jaraѐnlarni tadqiq etish usuli ‘isoblanadi. U mazmunan «tajriba» tushunchasiga yaqin bo‘lsa ‘am, mo’iyatan undan farqlanadi. Eksprimentga ilmiy metod sifatida ingliz faylasufi Jon Mill asos solgan: u inson bilimlarining ekspriment ѐrdamida boyishi mumkinligini isbotladi. Ekspriment usullarining qo‘llanishi va takomillashuvi asosan tabiatshunoslik fanlarining taraqiѐti bilan boliqdir. Insoniyat tabiatni asta-sekin kuzatish natijasida, turli fikr va nazariyalar yaratgach, keyinchalik ilmiy nazariya va farazlarning to‘riligini tekshirib ko‘rish maqsadida ekspriment usulini qo‘llash zarurati vujudga kelgan. Jamiyat ‘am tabiat singari dastlab kuzatish orqali o‘rganilgan va mav’um ta’lil qilingan bo‘lsa, keyinroq ijtimoiy fanlarda ekspriment usuli qo‘llana boshlangan. Bu usuldan foydalanish jaraѐnida qator mantiqiy va metodik muammolar paydo bo‘lgan. Sotsiologiyada eksprimentning asosiy vazifasi: -amaliy faoliyat samaradorligini oshirish; -ilmiy gipotezani tekshirishdir. Tushuntiruvchi (izo’lovchi) ilmiy gipotezalarni tekshirib ko‘rishda ekspriment mu’im vosita ‘isoblanadi. Tabiiѐtshunoslik fanlarida ekspriment ‘aqiqatni bilish va uni isbotlash maqsadida qo‘llansa, sotsiologiyada ijtimoiy ‘aѐt ‘odisalarini sotsial jaraѐn va voqealarni tadqiq etish maqsadida qo‘llanadi. Bu usul kishilarning tadqiqot oboektiga faol taosir ko‘rsatishlariga, bilimlarini boyitish va rivojlantirishlariga ѐrdam beradi. Ekspriment ѐrdamida o‘rganilaѐtgan ‘odisalarning sifati va mazmunini miqdoriy o‘lchash uchun etarli shart-sharoitlar yaratiladi. U ikki bo‘limdan: 1. eksprementni tayѐrlash va uni o‘tkazishdagi tadbirlardan; 2. shu tadbirlarni amalga oshirish tartibidan iboratdir. Eksprement tarkibini tashkil etuvchi asosiy tadbirlar quyidagilardan iboratdir: - vazifani va asosiy gipotezani aniqlash; - eksperiment oboektini aniqlash; - eksperimental va nazorat guru’larining umumiy rejasini ishlab chiqish;

- ish gipotezasini shakllantirish; - eksperiment vaziyatini vujudga keltirish; - natijalarni ta’lil qilish;

Eksperiment va nazorat guru’i asosida eksperimentni tashkil qilish, ish gipotezasini aniqlash uchun qator qulayliklar yaratadi. Buning uchun tadqiq etilaѐtgan belgilar bo‘yicha ko‘p ji’atdan bir-biriga o‘xshash bo‘lgan ikki oboekt (guru’) tanlanadi. Eksperiment usuli sotsiologiyada boshqa fanlardagiga nisbatan keyinroq qo‘llana boshlandi. Eksperiment usuliga: Sotsiologiyada eksperiment boshqariladigan va nazorat qilinadigan omillarning taosir etishi natijasida sotsial oboektning o‘zgarishlari ‘aqida maolumot to‘plash demakdir.

Sotsiologik tadqiqotda eksperiment usuli tushuntiruvchi gipotezalarning to‘riligini tekshirib ko‘rish maqsadida qo‘llanadi. Tadqiqotchi o‘rganilaѐtgan sotsial oboektning tuzilishi va shakllanishi to‘risida ‘ar tomonlama chuqur bilimga ega bo‘lsagina eksperiment o‘tkazishi mumkin.

Tadqiq etilaѐtgan oboektning son va sifat belgilarini to‘la tushuntirishga imkon yaratadigan puxta bilim asosida gipotezalar eksperiment ѐrdamida tekshirib ko‘riladi.

Eksperiment ilmiy nazariya asosida o‘tkaziladi, uning vazifalarini oydinlashtiradi va natijalarini izo’lashga xizmat qiladi. Ko‘p ‘ollarda ‘al qiluvchi a’amiyatga ega bo‘lgan gipotezalarni tekshirib ko‘rish eksperimentning mu’im vazifasi ‘isoblanadi. SHu maonoda eksperiment amaliѐtning bir shakli sifatida, umuman, ilmiy bilimlarning ‘aqiqiyligini ba’olash mezoni vazifasini bajaradi. Taniqli rus olimi M.V.Lomonosov bu usulning a’amiyatiga yuksak ba’o berib: «Faqat tasavvur orqali tuilgan mingta fikrdan bitta tajribani ustun qo‘yaman», deb ѐzgan edi.

Eksperiment yangi davr tabiiy fanlarining taraqqiѐti natijasida vujudga keldi. Bu usuldan U.Gilpbert, G.Galiley samarali foydalanganlar. SHarqning buyuk tabibi Abu Ali ibn Sino turli eksperimentlar asosida ilor ilmiy xulosalarga keldi.

Abu Ray’on Beruniy ‘am o‘zining ilmiy tadqiqotlarida eksperimentdan unumli foydalangan. U kuzatish usuli bilan eksperimentning uzviy boliq bo‘lishi zarurligini alo’ida taokidlab, shunday deb ѐzgan edi: «Agar tadqiqotchi o‘zining shaxsiy kuzatishlari, ayniqsa, ongli ravishda tashkil etilgan kuzatishlari va tajribalari asosida ilmiy xulosalar ishlab chiqolsa, fan taraqqiѐtiga ‘issa qo‘shadi».

Beruniy shogirdlariga ilmiy yutuqlarni qo‘lga kiritish uchun tajribaga ega bo‘lish va uni doimo boyitib borish zarurligini ko‘p o‘qtirgan edi.

‘ozirgi zamon fanida eksperiment quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. Sifat eksperimenti. U eksperimentning mu’im turi bo‘lib, nazariy asosda taxmin qilinaѐtgan voqealarning bo‘lishi ѐki bo‘lmasligini aniqlashda qo‘llanadi. 2. O‘lchov eksperimenti. U sifat eksperimentiga nisbatan murakkabroq bo‘lib, oboekt belgilarini miqdor ji’atidan aniqlashda qo‘llanadi. 3. Mulo’aza eksperimenti. Bu bevosita nazariy bilimlar tarkibiga kiradi. Ilmiy nazariyaning asosiy yo‘nalishlari birbiri bilan qay darajada boliq ekanligini aniqlashga imkon beradi. 4. ‘isoblash eksperimenti. Bu turdagi eksperiment komppyuter ѐrdamida ‘isoblashga asoslangandir. 5. Sotsial eksperiment. Asrimizning 20-yillaridan boshlab sotsial eksperiment keng qo‘llana boshladi. U sotsial so’adagi tashkiliy ishlarning yangi shakllarini va jamiyatni boshqarishning qulay usullarini ‘aѐtga tatbiq etish vositasidir. Sotsial eksperimentning oboekti maolum bir guru’ kishilaridir. Bunday eksperimentni o‘tkazuvchi tadqiqotchi o‘rganilaѐtgan jaraѐnda bevosita ishtirok etadi. Sotsial eksperiment ikki turdagi vazifani bajaradi: - ilmiy o‘zgartish so’asida yutuqni qo‘lga kiritishga ѐrdam beradi; - ilmiy gipotezani tekshirib ko‘rishga imkon beradi. Sotsiologiyada dala va laboratoriya eksperimentlari bir-birlaridan farqlanadi. Dala eksperimenti tabiiy eksperiment deb ‘am ataladi. Uning oboekti kishilar guru’i bo‘lib, u kishilarning tabiiy ‘olatlarida o‘tkaziladi. Dala eksperimenti tashkilot va korxonalarda, qishloq xo‘jaligida, dala sharoitida, o‘quv yurtlarida mashulot paytida o‘tkazilishi mumkin. Eksperiment o‘tkazishga tayѐrgarlik ko‘rish davrida mazkur eksperimentda ishtirok etuvchilar oldindan ogo’lantirilishi ѐki ogo’lantirilmasligi mumkin. Agar ishtirok etuvchilar ogo’ bo‘lsalar, ularning mazkur eksperimentga bo‘lgan maonaviy-psixologik tayѐrgarliklari va munosabatlari o‘rganiladi.

Laboratoriya sharoitida o‘tkaziladigan eksperimentda eksperiment vaziyati va unda ishtirok etuvchilar guru’i sunoiy ravishda tayѐrlanadi. SHuning uchun bunday eksperimentda ishtirok etuvchilar oldindan xabardor bo‘lishlari kerak.

Tabiiy va sunoiy eksperiment o‘tkazish jaraѐnida so‘roqlash va kuzatish usuli eksperimentning borishi ‘aqida qo‘shimcha maolumotlar olishga imkon beradi.

Gipotezaning isbotlash maqsadida o‘tkaziladigan eksperiment muntazam ravishdagi va ѐnma-ѐn ‘oldagi eksperiment turlariga bo‘linadi.

Muntazam eksperiment o‘tkazishda maolum bir guru’ ishtirok etadi va eksperimentdan keyingi o‘zgarishlari alo’ida ‘isobga olinadi. Dastlabki eksperiment o‘tkazilganidan keyin maolum bir muddat o‘tgach, shu guru’ning ishtirokida qaytadan eksperiment o‘tkaziladi va bunda oboektga salbiy taosir ko‘rsatuvchi omillarga chek qo‘yiladi.

YOnma-ѐn eksperiment o‘tkazishda kishilarning ikki guru’i ishtirok etadi, ularning tarkibi bir-biriga o‘xshash bo‘lishi ‘am mumkin. Eksperiment natijalarini taqqoslash asosida ulardagi o‘zgarishlar to‘risida ilmiy xulosalar ishlab chiqiladi.

O‘rganilaѐtgan oboektning xarakteriga qarab sotsial eksperimentlar iqtisodiy, pedagogik, estetik, psixologik va boshqa turlarga bo‘linadi. Madaniy-tarbiyaviy ishlar bo‘yicha o‘tkaziladigan eksperimentlar ‘isoblanadi.

O‘z vazifasiga ko‘ra sotsial eksperimentlar ilmiy va amaliy eksperiment turlariga bo‘linadi. Ilmiy eksperiment ijtimoiy ‘odisalarning mo’iyatini bilish vositalaridan biridir. Bu turdagi eksperimentlar ilmiy a’amiyatga ega bo‘lgan yangi va tasdiqlanmagan maolumotlarni, o‘zi mujassamlashtirgan gipotezalarni tekshirib ko‘rishda qo‘llanadi.

Amaliy eksperiment sotsial jaraѐnlarni maolum maqsad asosida qayta o‘zgartirish vositasi ‘isoblanadi.

Eksperimentning ilmiy va amaliy turlarga bo‘linishi shartlidir, chunki amaliy eksperiment o‘tkazish jaraѐnida ilmiy a’amiyatga ega bo‘lgan maolumotlar to‘plash mumkin; ilmiy eksperiment natijalari asosida ijtimoiy ‘aѐtning u ѐki bu so’asiga oid amaliy a’amiyatga ega bo‘gan tavsiyalar ishlab chiqiladi.

Eksperiment o‘tkazish bir necha bosqichdan iborat bo‘ladi. Birinchi bosqichda eksperiment o‘tkazishga tayѐrgarlik ishlari amalga oshiriladi: tadqiqot gipotezasi, eksperiment o‘tkazish oboekti aniqlanadi, eksperiment vaziyati vujudga keladi va eksperiment o‘tkazish rejasi ishlab chiqiladi.

Ikkinchi bosqich eksperiment o‘tkazish jaraѐnini o‘z ichiga oladi. Bu bosqichda tadqiq etilaѐtgan sotsial jaraѐn va voqealarning rivojlanishi kuzatiladi, kerakli maolumotlar to‘planadi. O‘tkazilaѐtgan eksperiment shartlari va natijalari nazorat qilinadi.

So‘nggi bosqichda eksperiment o‘tkazish natijasida to‘plangan maolumotlar qayta ishlanadi va ta’lil qilinadi.

Iqtisodiy eksperimentlar iqtisodiy munosabatlar so’asida o‘tkaziladi. Bu turdagi eksperimentning moddiy aloqalar so’asida va iqtisodiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ladigan sotsial munosabatlar so’asida o‘tkaziladigan shakllarini bir-biridan farqlash mu’imdir. Masalan, ma’sulot ishlab chiqarish rejalari, xodimlarning oylik maoshlari o‘zgarishi ѐki o‘zgarmasligi kabi iqtisodiy muammolar tadqiq etilaѐtgan bo‘lsa, mazkur eksperiment iqtisodiy mazmunga ega bo‘ladi.

Kishilarning ongi va sotsial ‘olatiga taosir etuvchi iqtisodiy omillarni o‘rganish maqsadida o‘tkazilgan eksperiment iqtisodiy eksperiment ‘isoblanadi.

Eksperiment maxsus reja asosida o‘tkaziladi. Eksperiment o‘tkazishga tayѐrgarlik ko‘rish davrida eksperimentning:

- maqsadi;

- oboekti;

- predmeti;

- nazorat qilish belgilari;

- sharti va eksperimental vaziyatni vujudga keltirish shartlari;

- usullari aniqlanadi;

- gipoteza shakllantiriladi va uning vazifasi aniqlanadi;

- eksperimentning samaradorligi tekshiriladi.

Eksperimentning asosiy maqsadi tadqiqotchini qiziqtirgan sotsial jaraѐn va voqealar mazmunidagi o‘zgarishlarni aniqlashdir. Ana shu maqsadga erishish uchun eksperiment o‘tkazilaѐtgan guru’ faoliyatiga boshqa omillar orqali taosir ko‘rsatiladi. Eksperiment o‘tkazish orqali aniqlangan boshqarishning eng qulay va samarali usullari ilor tajriba deb ataluvchi usullardan keskin farqlanadi. Tajriba qanchalik ilor bo‘lmasin ilmiy eksperiment so’asiga umuman kirmaydi. U yangiliklarning amalga oshirilishi ‘isoblanadi.

Eksperiment sotsial ‘aѐtni boshqarish bo‘yicha belgilangan maqsadlarga erishishning amaliy vositasidir