Замонавий тилшунослик универсалияларнинг уч турини
ажратади: фонетик, грамматик ва семантик.
Фонетик универсалияларга мисоллар:
1) барча тилларда унли ва ун дошл ар мавжуд;
2) барча тилларда ундош билан
бошланадиган ва унли билан
тугайдиган бугинлар мавжуд, яъни барча тилларда куйидаги бугин
тури мавжуд: ундош + унли (CV)
3) портловчи ундоши йук тиллар мавжуд эмас;
4) агар тилда портловчи ва коришик ундошлар булса, демак,
унда сиргалувчи ундош хам бор.
Масалан, агар тилда [т] - [ц] фонемаларининг зид куйилиши
мавжуд булса, бу тилда албатта [с] ундош фонемаси хдм мавжуд
булади ва хоказо.
Грамматик универсалияларга мисоллар:
1) барча тилларда от ва феъл туркумига оид сузлар бор;
2) барча тилларда олмошлар бор;
3) мазкур тилда суз тартиби ва суз структураси уртасида
б о г л т у т к мавжуд;
4) барча тилларда отларда жинс категорияси мавжуд булса,
сифатларда хам мавжуд булади, деган коида катъийдир.
Семантик универсалиялар хар
бир тил учун умумий булган
тушунчалар мавжудлиги ва уларнинг ифодаланиш воситалари
(грамматик ёки лексик) каби масалалар билан шугулланади.
Масалан, жинс категорияси. Айрим тилларда (рус, француз) у
мажбурий, яъни грамматикдир (рус тилида кушимча оркали: кот -
м.р., кошка - ж.р.; француз тилида артикль оркали ифодаланади).
Инглиз тили учун эса жинс мажбурий эмас, у лексик воситалар
оркали ифодаланади (масалан, he-cat, she-cat, mae-cat, cat-female).
Халкаро сунъий тилларни яратиш лойихаларининг вужудга
келиши хам рационализм фалсафаси билан боглик,. Биринчи булиб
XVII аср француз файласуфи Рене Декарт рационал сунъий тил
яратиш гояси билан чиккан. Мазкур масалага рационализмнинг яна
бир намояндаси Готфрид Вильгелм Лейбниц (1646-1716) хам катта
эътибор билан ёндашган. Таъкидланишича, 300 йил давомида 600
дан купрок сунъий тиллар яратилди.
Умумий грамматика гоялари
билан кувватланган масаланинг фалсафий томони уз ахамиятини
21
аста-секин йукотиб, унинг урнини соф амалий мулохазалар
гипотезаси эгаллади. Хдкикатан, Ер юзида 3000 дан ортик; турли
тилларнинг мавжудлиги одамларнинг узаро
бир-бирларини
тушунишлари
учун жиддий тусик; булган. XIX асрнинг охирида
воляпук, идо, эсперанто каби сунъий тилларнинг юзага келиши
XVII асрдаги сунъий тил яратиш гоясини амалиётда исботлади.
Мазкур тиллар узига хос хусусиятлари билан жонли тиллардан
кескин фаркланди. Табиий тилларда мавжуд булган хусусиятлар
уларда акс этмади. Ижтимоий мухит ёки махсус жамият томонидан
кулланилмаганлиги сабабли сунъий тиллар жонли тиллар каторида
ривожланмади.
Энг катта муваффаг<ият варшавалик врач Людовик Заменгоф
томонидан 1887 йили яратилган эсперанто тилига насиб булган.
Машхур француз тилшуноси Антуан Мейедан сунъий тил
яратилиши
мумкинми, деб сурашганда: «Бу масалага оид бах,с
мавзуси хал килинган, чунки эсперанто мавжуд», - деб жавоб
берган.
Эсперанто лотин тилидан
умид цилувчи деб таржима килииади.
Бу ном Заменгоф ниятларига мос тушарди. Эсперанто бошк,а
сунъий тилларга нисбатан устунликка эга булди.
Эсперанто тарафдорларининг маълумотларига кура, х,озирги
кунда эсперанто тилида гапирувчилар сони 7 миллиондан о шик.
Бу тилда 100
дан куирок журнал чикдди, жах,он адабиётининг
мумтоз асарларини уз ичига олган етти мингдан ортик, таржима
китоблардан иборат адабиёт яратилган. Мазкур тил буйича
кулланмалар ва лугатлар яратилмовда. Эсперанто тилида бадиий
адабиёт яратилмаса керак, чунки бу коллекционерлар, спортчилар,
врачлар, филологлар орасида машхур булган соф амалий восита
тилдир.
Эсперанто тилидаги суз узакларининг 60
фоизи роман, 30 фоизи
герман, 10 фоизи славян тилларидан олинган. Заменгоф 900 узак
куллаган булса, бугунги лугатлар 25 минггача узакка эга. Эсперанто
грамматикаси 16 та асосий коидага эга ва миллий тилларда мавжуд
булган куп сонли истисно хамда чекинишлар бу тилда мавжуд эмас.
22
ТИ ЛШ У Н О С Л И К ВА МАТЕМАТИК М А Н Т Щ
Тилшунослик фани масалалари факат шу фан коидалари асосида
хдл килинмайди. Айрим муаммоларнинг мохиятини аниклаш учун
бошка фан коида ва приндипларидан фойдаланишга хам тугри
келади. Шунинг учун хам лисоний ходисалар тахдилида, бошка
ижтимоий фанлар катори, табиий фанлар коида ва методларидан
хам унумли фойдаланиш зарур.
Гап айнан математик мантик
хусусида борганида, дастлаб математик мантик факат табиий
фанларда кулланилганлигини таъкидлаб утиш зарур. Кейинчалик
амалий эхтиёжлар натижасида у фаннинг гуманитар сохаларига
хдм татбик килина бошланди.
Мантик математика фанининг асосидир. Шунинг учун хам у
мухокама юритишнинг конун-коидалари,
усуллари ва формалари
хакидаги фан булиб, унинг асосчиси кадим г и юнон олими
Аристотель хисобланади. У биринчилардан булиб бу сохада
дедукция назариясини яратди. Дедукция тушунчаси ходисалар
тахдилида мантикий хулосалар чикариш билан боглик булиб,
мантикий хулосалар чикариш формал характерга эга булади.
Do'stlaringiz bilan baham: