урганишга хдракат килишган.
Мазкур грамматика Декарт (картезиан) фалсафаси асосида
яратилган. Асарда грамматика ва мантик;
орасидаги богланиш
назарий асослаб берилган. Агар тил тафаккурни ифодаласа, тил
категориялари фикр категорияларининг мужассамлашувидир,
деб
хисобланган.
Демак,
тилни
ургатаётган
грамматика
мантш де таяниши керак. Грамматика тил категорияларини
фикр
категорияларининг
мужассамлашуви
сифатида
кабул
кготинганлкги сабабли рационал булиб, бу
бошкача айтганда,
мантикий грамматикадир. Агар бутун инсониятда мантик битта
булса, демак, грамматика хдм умумий ва универсал булиши
керак. Умумий грамматика битта
алохида олинган тилнинг
грамматикаси була олмайди. Шундай к,илиб, турли тилларнинг
нафакат мазмуний, балки грамматик томони хам ягона грамматик
махражга келтирилади. Арно ва Лансло бу асарда тилларнинг
умумий жихатларини аникламокчи булганликлари сабабли,
уз грамматикаларига француз тилидан ташкари лотин, юнон
ва кадимги яхудий тилларидан
олинган маълумотларни хам
киритганлар.
Албатта, мантикий хамда грамматик категорияларнинг маълум
мувофиклиги бор, лекин бу мантикнинг барча категориялари
тугридан-тугри тилда уз аксини топиши керак, тил ходисалари
мантик чегараларидан ч щ а олмайди, дегани эмас. Фикрнинг хар бир
ифодаси мантик;, психология хамда тилшунослик нуктаи назаридан
турлича таърифланиши мумкин. Тилшунослар факат лингвистик
томони билан шугулланишлари керак. Шунинг учун тилга
лингвистик ёндашувни мантикий тахлилга алмаштирув муайян
тилнинг грамматик хусусиятларини аникдашда чалкашликларни
юзага
келтиради, тилдаги узига хосликларни инкор килади,
амалиётда тасдикланмаган хулосаларга олиб келади. Хдр бир тилда
мантикий тушунчалар акс этмайдиган, факат хис-хаяжон, хохиш-
истакни ифодалаш билан боглик сузлар хам мавжуд.
Мантикий
грамматика
таъсирида
умумий
(универсал)
грамматикалар яратиш гоялари вужудга келди. Мантикшуносларни
тил хусусиятлари эмас, балки тиллар учун умумий булган
ходисалар кизиктирган. Масалан, К.Бекер
таълимотига кура,
19
фикр тилга нисбатан априорлашган додисадир (текширилмаган
ва асосланмаган) ва бизнинг барча тушунчаларимиз 12 асосий
тушунчадан келиб чиккан3. деб таъкидланади. Айрим мантикий
грамматика тарафдорларининг асарларида х,ар бир тилда 6 та
келишик, грамматик жинс, сон, чогиштириш даражалари ва
туслаништизими булиши керак, деган фикрлар учрайди. Кейинчалик
мазкур фикрлар Г.Штейнталь томонидан танкид килинган. У,
аксинча, тилларда умумий тушунча хам, доимий грамматик
категориялар
хам булмайди, деб хисоблаган. Лекин тилшунослар
куп сонли мисоллар асосида аксарият тил категорияларининг
умумийлигини исботлашди. Айрим тилшунослар, масалан, немис
филологи Ф.Г.Финк тил ходисаларининг бир хиллигига таяниб, Ер
юзидаги барча тиллар бир манбадан келиб чиккан, деб хисоблаган.
Аслида эса, тиллардаги куп категорияларнинг ухшашлиги
уларнинг умумий манбадан келиб чикиши билан эмас, балки
мантик; категорияларининг умумийлиги, колаверса,
физиологик ва
психологик умумийлик билан боглик.
Инсон акд-заковати х,ар кандай илм-фанда ухшаш жихдтлар,
умумий цонуниятлар, ходисаларни топишга хдракат килади. Ман
тикшунослар хам барча тиллар уз асосида умумийликка эга були
ши керак, деган гояга таянадилар. Лекин улар тилларни урганиш
жараёнида умумий грамматикани нотугри тал кин килишган, чун-
ки улар тилни тафаккурга алмапггирганликлари сабабли тилдаги
умумий хдцисалар х,акида эмас,
балки тафаккурдаги умумий
конуниятлар хакида суз юритганлар.
Замонавий тилшунослик бугунги кунда тиллардаги умумий
х,одисалар хакидаги масалани узгача нуктаи назар билан тахлил
килиш масаласини
Do'stlaringiz bilan baham: