Т и а ш ш назарияси ва амадиёти мухаммад хдкимов, Мухторали зокиров


ТИЛШУНОСЛИК МАКТАБЛАРИ ЁКИ ЙУНАЛИШЛАРИ



Download 5,1 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/138
Sana25.02.2022
Hajmi5,1 Mb.
#285709
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   138
Bog'liq
тил назарияси ва амалиёти. ҳакимов м, зокиров м, зокирова с, ғозиева м

ТИЛШУНОСЛИК МАКТАБЛАРИ ЁКИ ЙУНАЛИШЛАРИ
Кддим замонлардан буен урганилиб келишига карамай. бугунги 
кунда хам тил хдвдцаги фан олдида анчагина муаммолар мавжуд. 
Бу муаммоларнинг пайдо булиши тил фактлари тадкикига оид 
методлар масаласи билан боглик,. Агар тадкикот методи ту три 
танланган булса, натижа ва илмий хулосалар объектив булади. Акс 
х,олда, натижа ва илмий хулосалар субъектив томонга огади. Фанда 
субъектив деган тушунчанинг пайдо булиши муаммоларнинг 
купайишига олиб келади. Шу маънода, аввало, тилшунослик 
фанининг предметини тугри белгилаш - муаммолар объектив хдл 
килиниши асосидир.
Масала тилшунослик фанининг предметини тугри белгилаш 
устида борар экан, бунда нималарга эътибор бериш керак? Бу 
уринда асосий саволлар: тил узи нима, у кайси белгилари билан 
характерланади, унинг табиати ва мохдяти кандай, инсондан бошка 
мавжудотларда хам тил воситаси борми, инсоннинг нутк; товуш- 
лари табиатдаги боцща товушлардан нимаси билан фаркланади 
кабилардан иборат булади. Бу каби саволлар асосида тилшунослик 
фанининг структурасини тасаввур килиш имкони тугилади.
Барча даврларда тилшунослар тилни тилшуиосликнинг предмети 
деб хдсоблаб келдилар. Бирок; тилнинг табиати хамда мохдятини 
аниклашда турли хил фикр ва карашларни илгари сурдилар. 
Натижада эса фанда турли мактаб, йуналишлар юзага келди ва 
ушбу тенденция х,озир хам давом этиб келмокда.
Тилни табиий ходиса деб тушунувчи натуралистик оким 
вакиллари тилга тирик организм сифатида караганлар - тил 
тугилади, яшайди ва улади, деб х,исоблаганлар. Фикрларини 
асослаш учун лотин, санскрит каби улик тилларни мисол сифатида 
келтирганлар. Уларнинг фикрича, тил хдм габиат цонунлари каби 
объектив булиб, табиий конуниятлар асосида ривожланади. Тилда 
х,ам тирик организмлардагидек табиий жараёнлар мавжуддир. Бу 
гоя вакиллари булмиш XIX асрнинг буюк немис тилшунослари 
А.Шлейхер ва М.Мюллерлар уз даврида тилшунослик фанида 
баъзи жидций камчиликларга йул куйдилар, шу билан бирга, 
лингвистика дунёсига янгиликларни х,ам олиб кирдилар. Мазкур
7


тилшунослар сузнинг кайси морфологик типга мансублигини 
аниклаш 
максадида 
биологиядаги 
морфология 
терминини 
лингвистикага олиб кирдилар.
Х,акикатан, тил куп долларда табиий ходисаларга ухшаб кетади. 
У бизга юриш, йиглаш, нафас олиш х,одисалари каби табиий 
жараёндек туюлади. Инсон юришни хам, гапиришни хам урганади, 
лекин бу билан мазкур холатларнинг мохияти бир хил, деб караш 
тугри эмас.
Инсонда психофизиологик кобилиятлар мавжуд булганлиги 
учун у юра бошлайди. Бунда инсоннинг кайси мамлакатда, кайси 
жамиятда яшаши хеч кандай ахамият касб этмайди. Хдракатланиш 
кобилияти инсоннинг наслий, биологик функцияси туфайлидир. 
Тилга эса юкоридагилардан фаркли холатда ижтимоий макон 
махсули деб каралади. Тилнинг шаклланиши ижтимоий мух,ит 
таъсири билан богликдир.
Инсон тили ва нуткининг шаклланиши унинг кдерда ва кандай 
жамиятда яшаши билан узвий алокадордир. Гудакнинг хайвонлар 
орасида яшаши, харакатланиши, озикланиши - буларнинг барчаси 
наслий биологик функцияларнинг мавжудлиги туфайлидир. Бирок 
у вербал жамиятдан ажралиб колганлиги сабабли, сузлашиш 
ва мулохаза юритиш функцияларини бажара олмайди. Демак, 
харакатланиш ёки озикланиш ва сузлашиш каби ходисалар 
мохиятини бир нарса деб талкин килиш мумкин эмас.
Шундай килиб, тил инсоннинг инстинктив, биологик функцияси 
асосида шаклланмайди, аксинча, инсоннинг жамиятга боглик 
ижтимоий функциясидир.
Урта асрларда тилшуносликда мантикийлик назарияси вужудга 
келган булиб, жуда куп XV1II-XIX аср тилшунослари томонидан 
бу гоялар куллаб-кувватланган. Мантикшунослар тил ва тафаккур
- бир нарса, барча тил конуниятлари тафаккур конуниятларидан 
келиб чикади, деб караганлар. Грамматик ходисаларни тахлил 
килишда мантик таянч нукта булади, деб хдсоблаганлар. К.Беккер, 
Ф.И.Буслаевлар мантикийлик окимининг вакиллари саналади.
Бирок, тилшуносларнинг кузатишларича, мантикшунослар 
томонидан такдим килинган тил лойихаларига нисбатан жонли 
тиллар бой ва ранг-барангдир. Чунки мантикшунослар тилда


мавжуд булган тагмаъно, эмоция, экспрессия, услубий хосланиш 
каби тушунчаларни х,исобга олмаганлар.
XIX 
асрда психология фани катта ютукларга эришди. Бу эса 
тилни тадкик этиш жараёнига уз таъсирини к)фсатди. Тилшунослар 
янги оким яратдилар ва тилни сузловчи психологияси билан 
киёслай бошладилар. Тилнинг психологик хусусиятлари инсон 
психологияси билан боглик, деган гоя фанда бу йуналишнинг 
ривожланишига сабаб булган. Хдр кандай нуткда муаллиф 
психологияси акс этган булади, деган караш асос булган. 
Масалан, XIX аср буюк немис талшунослари Г.Пауль, К.Бругман, 
Г.Остгоф, Россияда Ф.Фортунатовлар тилнинг мох,ияти хдр бир 
сузловчининг психологиясидан келиб чикади, деб хисоблайдилар. 
Мазкур йуналиш «индивидуал психологизм» номини олди. Бу 
йуналиш вакиллари борликда факат индивидуал тил мавжуд, деб 
хдсоблаганликлари учун айнан индивидуал нуткни ургандилар. 
Улар тилнинг ижтимоий функциясини, унинг кишилик жамияти 
билан богликлик жидатлари мавжудлиги хамда ривожланишидаги 
урнини эътибордан четда колдирдилар.
Тил психологизми остида индивид психологиясини эмас, балки 
яхлит жамият психологиясини назарда тутиш зарур. Тилнинг 
мохдятида бир гурух одамлар психологияси ифодаланади. Тил 
жамият мах,сули булиб, у жамиятга хизмат килади. Бун дай караш 
XIX-XX аср психологик социологизмининг француз макгаби 
вакиллари карашларида учрайди. Фердинанд де Соссюр, А.Мейе, 
Ж.Вандриес, А.Сеше, Ш.Балли, Э.Бенвенистлар мазкур мактаб 
намояндаларидир. Россияда эса бу анъана И.А.Бодуэн де Куртенэ 
карашларида кузга ташланади. Социологик мактаб вакиллари 
биринчилардан булиб тилнинг ижтимоий ва социал масалаларини 
уртага ташладилар. Натижада тилшуносликда социологизм деган 
йуналиш ривожлана бошлади.
Немис тилшуноси К.Фосслер тил муаммоларига боищача тарзда 
ёндашди. У тилнинг факат экспрессив функциясини хисобга олган 
х,олдагина тилнинг мохиятини очиб бериш мумкин, деб хдсоблайди. 
К.Фосслернинг фикрича, тил х,ис-туйгу ва эмоцияларни ифодалаш 
воситасидир. Психологик социологизм макгаби вакиллари тилнинг 
коммуникатив хусусиятларини тугри ва катъий курсатишларини
9


К.Фосслер рад этган. Тил - индивидуал ижод махсули, тил 
жамоаси ундан фойдаланувчига х,еч кандай чегара куя олмайди. 
К.Фосслер тилдаги хдр кандай узгариш ва тилдаги ривожланиш 
жараёнларининг бошлангич омили сифатида эстетик факторни 
курсатган. Бу йуналиш лингвистик эстетизм номини олди.
Тил мохияти и и асослаш ёки унинг предметини аниклаш мак­
садида XX асрнинг 30-40 йилларида америкалик тилшунос 
Л.Блумфильд гея лари уртага ташланди ва тилшуносликда янги 
йуналиш юзага келди. Тилшуносликда унинг гоялари психология- 
даги 
бихевиоризм 
назарияларига 
асосланган. 
Бихевиоризм 
назарияси, инсон онги билан боглик равишда, унинг мулокот хулки 
ва бошка жихатларининг тилдаги ифодасини белгилайди. Бу бир 
жихдтдан тилшуносликда янги шаклланаётган лингвокультуро- 
логия сохасига тааллукли назарияларга богланади. Инсон нутки 
унинг тафаккур дунёси негизида намоён булади. Объектив борлик 
хакидаги тушунча ва карашлар, инсон тили шаклланган «кичик 
жамият» тарбияси унинг нуткида ифодаланади. Бу эса инсоннинг 
мулокот хулки сифатида бихевиористик (психологик йуналиш) 
карашларни ташкил килади.
Структурализм, тилшуносликдаги замонавий йуналишлардан 
бири сифатида, 
тил элементларининг узаро парадигматик 
муносабатини тадкик килишни назарда тутади. В.Брендалнинг 
таъкидлашича, лингвистикадаги структурализм йуналишининг 
асосий масалаларидан бири - бу тилнинг яхлитлигидир, яъни 
тилнинг структураси хакидаги тушунча хам ушбу йуналиш 
мохиятини белгилайди. Бу йуналишнинг яна бир асосий 
хусусиятларидан бири лингвистик белгини бошка белгиларга 
муносабати билан изохланиши асосида юзага чикади. Бундай 
караш натижасида семиотика ва у билан боглик дескриптив линг­
вистика назарияси шаклланди. Бу назарияга кура, лингвистик 
фактлар тахлили юзасидан умумлаштирилаётган коидалар тилнинг 
система эканлиги нуктаи назаридан изохланди. Ёлгиз олинган 
тил фактлари тахлили ва улар юзасидан чикарилган коидалар 
анъанавий тилшунослик методлари эканлиги катъий таъкидланди. 
Лекин дескриптив лингвистика вакиллари томонидан айтилган 
бундай фикрлар анъанавий тилшунослик вакиллари карашларини
10


рад килади, дегани эмас. Тадкикот материали битта, метод 
иккита, илмий тадкикот усули х,ар хил. Мана шундай тарзда 
тилшуносликнинг замонавий йуналишлари юзага кела бошлади.
Тилшуносликнинг замонавий йуналиши сифатида струкгура- 
лизмнинг турли мактаблари мавжуд ва улар узаро фар клан ад и. 
Бу йуналиш расман XX асрнинг 30-40 йилларида Прага 
лингвистик тугараги негизида юзага келди. Прага структурализми 
мактабини функционал лингвистика мактаби деб хам номлашади. 
Н.С.Трубецкой, Р.Якобсон, С.Карцевский, В.Матезиус, В.Скаличка, 
Б.Трнка, Б.Гавранек, И.Вахек ва бошкалар бу мактабнинг 
кузга куринган вакиллари саналади. Бу мактаб вакиллари 
тил бирликларининг ички муносабати, шунингдек, тилнинг 
ташки нолисоний факторлар билан богланиш холатлари каби 
масалалар билан кизивдилар. Прага макгаби вакиллари фонетика 
ва фонологияни катъий фаркладилар, фонема тасвирида эса 
структур методларни ишлаб чивдилар. Фонологик структурализм 
хакидаги асосий фикрлар ушбу мактаб вакиллари томонидан 
алохдда эътироф этилди. Грамматик структурализм фонологик 
структурализм асосида узига хос тарзда тадкик килинди.
Копенгаген мактаби структурализмнинг иккинчи йуналиши 
сифатида ажралиб чикди. В.Брендаль, Л.Ельмслев, К.Тогебю, 
Х.Ульдалль ва бошкаларни бу йуналиш вакиллари каторида 
курсатиш мумкин. Мазкур лингвистик йуналиш вакиллари уз 
олдиларига «тил алгебра»сини яратишни максад килиб куядилар. 
Улар тилшунослик фани хдм математика фани сингари абстракт 
хусусиятга эга булиши керак, деб хисоблайдилар. Шунингдек, бу 
мактабнинг яна бир бош максади универсал лингвистик назария 
яратиш булган.
Америка структурал мактаби эса, дистрибуцион методга 
асосланган холда, тилни формал усуллар билан тасвирлашни 
уз олдига асосий максад килиб куяди. Бу мактаб дескриптив 
лингвистика мактаби деб хам номланади. Бу мактабнинг 
шаклланишида Л.Блумфилд, Э.Сепир, Б.Блок, З.Харрис, Е.Найда,
Н.Хомский, Ж.Трейжер, Ч.Хоккет, Г.Хойер, К.Пайк, Е.Бенвенист 
каби олимларнинг хизматлари бекиёс.
Структурализм хакидаги назариялар учта йуналишда шакллан-
11


ган булса-да, уларнинг мохияти лингвистик бирликларнинг сис­
тем тахлили билан узвий богликдир. Бу йуналишларнинг фарки 
тил сатхи бирликларининг шаклий ва мазмуний структураси 
тахлилида кузга ташланади. Бундан шуни тушуниш мумкинки, 
фонетик ва фонологик бирликлар тадкщ и гарчи систем структура 
асосида амалга оширилган булса-да, семантик структуранинг 
катта тил сатхи бирликларидек мавжуд эмаслиги учала йуналиш 
назарияларининг умумийлашишига олиб келади.
Демак, юкоридагилардан шуни тушуниш мумкинки, тилшу­
нослик фанининг предметини белгилаш, тилнинг табиати ва 
мохиятини турлича тушуниш натижасида тилшуносликда турлича 
йуналишлар, мактаблар, таълимотлар юзага келди.
Тил куп аспектли ва мураккаб ходисадир. У инсон тафаккури ва 
психологияси билан узвий богликдир. У умумжамиятга ва алохида 
индивидларга хизмат килади. У мантикийлик ва эмоционаллик 
хусусиятига эга. Тилнинг алока-аралашув воситаси сифатидаги 
коммуникатив функцияси унинг асосий функцияларидан биридир. 
Коммуникатив функциясиз уни тил деб хисоблаб булмайди. Шу 
билан бирга, коммуникатив функция унинг ягона функцияси эмас. 
Хусусан, тилнинг номинатив, эмоционал, экспрессив, аккумулятив 
функцияларини алохида курсатиб утиш мумкин.

Download 5,1 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   138




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish